Η θέση της γυναίκας στην αρχαία Ελλάδα

Η θέση της γυναίκας στην αρχαία Ελλάδα

Η καθιερωμένη πια ημέρα της γυναίκας μας δίνει την ευκαιρία να κάνουμε μια “απομυθοποίηση” κατά κάποιο τρόπο, τουλάχιστον ως προς τη θέση της γυναίκας, του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού τον οποίο όλοι θεωρούμε συνυφασμένο με την υλική, αλλά και την πνευματική ανάπτυξη.

Ας κάνουμε, όμως, μια σύντομη ιστορική αναδρομή στη θέση της γυναίκας ξεκινώντας από την πρωτόγονη εποχή.

Οι ανθρωπολόγοι και οι εξερευνητές από το 19ο αιώνα άρχισαν να εντοπίζουν κοινωνίες στις οποίες οι γυναικείοι ρόλοι εμφανίζονταν ως πιο υπεύθυνοι· από τότε παρουσιάστηκαν θεωρίες για την ύπαρξη μιας μητρογραμμικής φάσης στην ιστορική εξέλιξη της οικογένειας από την οποία, όπως υποστήριξαν, πέρασαν όλες οι κοινωνίες· η εποχή αυτή τοποθετείται χρονικά στη νεολιθική εποχή (12.000-6.000 χρόνια π.Χ.).Τότε συντελείται το πέρασμα από τη νομαδική ζωή στην περίοδο της μόνιμης εγκατάστασης και αρχίζει η γεωργική εποχή που επιφέρει θεαματικές αλλαγές στη ζωή των ανθρώπων. Δηλαδή ενώ κατά τη νεολιθική περίοδο και οι γυναίκες βοηθούσαν στη συλλογή καρπών και συμπλήρωναν έτσι την τροφή που έφερναν οι άνδρες με το κυνήγι με τη μόνιμη εγκατάσταση έγιναν πιο δυναμικές προμηθεύτριες τροφής μέσω της γεωργίας, πράγμα που τους προσέδιδε κύρος.

Η εντατικοποίηση, όμως, της καλλιέργειας και η χρήση των αρότρων αύξησε τη ζήτηση εργατικών χεριών και μάλιστα ανδρικών έτσι άρχισε να αποδυναμώνεται και η εξουσία που είχαν οι γυναίκες στην κοινωνία.

Ίχνη, πάντως της μητριαρχικής περιόδου βρίσκουμε σε πολλές μεσογειακές περιοχές, όπως στην Κρήτη (μινωικό πολιτισμό) στη Θεσσαλία, στην Αργολίδα, στη Βοιωτία και στην Σικελία. Στοιχεία μητριαρχίας υπάρχουν επίσης και στα ομηρικά έπη.

Όταν, βέβαια, λέμε μητριαρχία εννοούμε ότι ο άνδρας μετά το γάμο μετοικούσε στο σπίτι της συζύγου, τα κληρονομικά δικαιώματα ανήκαν στις γυναίκες ή ότι η γυναίκα προβαλλόταν μέσα στα πλαίσια της θρησκείας και της κοινωνίας ασχέτως αν η πολιτική εξουσία ανήκε στους άνδρες.

Η μινωική θεά των όφεων αποτελεί επιβεβαίωση του ότι οι γυναίκες απολάμβαναν μια υψηλή κοινωνική θέση στη μινωική κοινωνία (από 3η χιλιετία και μετά), έπαιρναν μέρος σε δημόσια θεάματα, σε κυνήγια, ενώ τα διαμερίσματά τους δεν ήταν απομονωμένα από των ανδρών, όπως αργότερα.

Αξίζει στο σημείο αυτό, να κάνομε μνεία των γυναικείων κοινωνιών, των Αμαζόνων και των Λημνίων οι οποίες αντανακλούν την εικόνα που είχαν οι κλασικοί Έλληνες για το βαρβαρικό κόσμο.

Αλλά και η μυκηναϊκή κοινωνία (από 1400 εως 1200 π.Χ.) παραχωρούσε στις γυναίκες υψηλή θέση. Όμως η έντονη παρουσία των ανδρικών θεοτήτων δείχνει την αποδυνάμωση του ρόλου των γυναικών· αυτό, εξάλλου, ταίριαζε και με τη στρατιωτική, κατά κύριο λόγο, οργάνωση της μυκηναϊκής κοινωνίας.

Ετσι οι Μυκηναίες αρχίζουν να προαναγγέλλουν τον τύπο των γυναικών της επόμενης περιόδου.

Το πρώτο κείμενο που περιγράφει με λεπτομέρειες τους όρους ζωής της Ελληνίδας γυναίκας της μυκηναϊκής εποχής είναι τα ποιήματα του Ομήρου, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Στις ομηρικές κοινωνίες η γυναίκα ήταν ελεύθερη και γινόταν δεκτή με σεβασμό από τους γύρω της, γενικά, όμως, αποτελούσε το μέσο αναπαραγωγής και διατήρησης της οικογένειας.

Αλλά και στα έργα του Ησιόδου, που είναι νεότερα από τον Όμηρο απεικονίζεται η γυναίκα, αλλά διαπιστώνει κανείς μισογυνισμό και δυσπιστία, όπως πολλές φορές και στον Όμηρο.

Οσον αφορά, τώρα, την κλασική εποχή και ιδιαίτερα στο λεγόμενο “χρυσό” αιώνα (5ος π.Χ.) αυτός ήταν “χρυσός ” δηλ., μεγαλειώδης και ωφέλιμος για τους άρρενες, μόνο πολίτες της αρχαίας Αθήνας σε μια έντονα ταξική και αδιαμφισβήτητα ανδροκρατική κοινωνία.

Στην Αθήνα οι γυναίκες ήταν εξαρτημένες από τους άνδρες, χωρίς κανένα δικαίωμα και πολύ περισσότερο χωρίς κανένα προνόμιο. Ήταν αναγκασμένες να περνούν τη ζωή τους σε ολοκληρωτική εξάρτηση από τον πατέρα, τον σύζυγο, το γιο ή άλλον άρρενα συγενή. Δεν είχαν καν νομική υπόσταση, πράγμα που τις απέκλειε από κάθε δημοσια δραστηριότητα. Ιδιάζουσα, πάντως, ήταν η θέση που είχαν οι λεγόμενες εταίρες στην Αρχαία Αθήνα. Ο εταιρισμός που είχε έρθει στην Αθήνα από την Ιωνία, μπορεί να ήταν κάτι σαν πορνεία πολυτελείας αλλά η πολυτέλεια αυτή περιελάμβανε και τη μόρφωση και την επίδοση στις καλές τέχνες. Θρυλικά είναι τα συμπόσια της αθηναϊκής υψηλής κοινωνίας, στα οποία μαζί με τους κορυφαίους του πνεύματος συμπαρακάθονταν οι έκπαγλες εταίρες, γυναίκες με αστραφτερό μυαλό. Μια απ’αυτές ήταν η Ασπασία, η σύντροφος του Περικλή, της οποίας τις ικανότητες αναγνώριζε και ο Σωκράτης.

Σε αντίθεση με τις Αθηναίες οι Σπαρτιάτισσες, αναθρεμμένες όχι μέσα στα σπίτια τους και συνηθισμένες να ζουν έξω από αυτά στον ελεύθερο χώρο και να συχνάζουν σε στάδια και παλαίστρες ανδρών θεωρούνταν από τους Αθηναίους ως γυναίκες πολύ ελευθεριων ηθών, πράγμα που αποτέλεσε, κατά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη την αιτία της πτώσεως της πόλης τους.

Μια ρύθμιση, μάλιστα, του νομοθέτη Λυκούργου καθιστούσε τη γυναίκα νόμιμη ιδιοκτήτρια ακίνητης και κινητής περιουσίας, ικανή να κληρονομείι και να κληροδοτεί πράγμα αδιανόητο στην Αθήνα ή οπουδήποτε αλλού στον ελληνικό χώρο.

Στο σημείο αυτό, αξίζει να κάνουμε και μια αναφορά στις θέσεις των διαφόρων φιλοσόφων σχετικά με το γυναικείο ζήτημα.

Διαμορφώθηκαν δύο κλάδοι: από τη μια πλευρά η σχολή που δίδασκε ότι υπήρχε ριζική διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών (άλλωστε αυτό έλεγαν και οι μύθοι), πράγμα που οδηγούσε στις αριστοτελικές θεωρίες περί μητέρας-ύλης, αναγνωρίζοντας ανωτερότητα στην ανδρική συμβολή που δίνει μορφή στο πνεύμα.

Ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας, από την άλλη πλευρά κάθε άλλο παρά μισογύνηδες ήταν. Μάλιστα, ο Πλάτων στην “Πολιτεία” σχεδιάζοντας το ιδανικό κράτος εμπιστεύεται την άσκηση της εξουσίας σε μια ομάδα “φυλάκων” από τους οποίους δεν αποκλείονται οι γυναίκες. Ο γυναικείος πληθυσμός, απελευθερωμένος από τον ενδοοικογενειακό ρόλο του θα πρέπει να εντάσσεται οργανικά στην πόλη και να συνεργάζεται με τους άνδρες για τη διοίκηση της, αφού εκαπιδευτεί βέβαια.

Ο Ξενοφών, αν και επαναλαμβάνει ορισμένες απόψεις του Σωκράτη και επομένως δέχεται ότι η φύση προίκισε τη γυναίκα με ιδιότητες, όπως παρατηρητικότητα και μνήμη, το ίδιο όπως και τους άνδρες, όμως, τονίζει το φυσικό προορισμό της γυναίκας του είναι η φροντίδα των παιδιών και οι σπιτικές εργασίες.

Αλλά και οι επικούρειοι και ο Πυθαγόρας δέχτηκαν στις σχολές τους γυναίκες. Στη σχολή, μάλιστα, του Πυθαγόρα ετέθη το ζήτημα των πολιτικών ικανοτήτων των γυναικών και υποστηρίχτηκε η ικανότητά τους να κυβερνούν.

Στις τραγωδίες, ωστόσο, ανακαλύπτει κανείς τον παλιό μισογυνισμό και την εξίσου παλιά θεωρία της υποταγής των γυναικών στους άνδρες. Ο ποιητής που προέβαλε τις γυναίκες στο έργο του ήταν ο Ευριπίδης, ο οποίος, βέβαια, γνώριζε τις κοινωνικές και πνευματικές ζυμώσεις στην Αθήνα της εποχής του. Ορισμένοι μάλιστα, μελετητές του έργου του στηριζόμενοι σε κάποια χωρια των τραγωδιών του θεωρούν ότι ο μεγάλος τραγικός υπήρξε ο πρωτοεκφραστής της γυναικείας επανάστασης. Πολλά έργα του εξάλλου, έχουν ως τίτλους ονόματα γυναικών π.χ. Ελένη, Αλκηστις Ανδρομάχη, Ηλέκτρα, Εκάβη κλπ.

Αξίζει, όμως, να σταθούμε λίγο και στις κωμωδίες του Αριστοφάνη “Εκκλησιάζουσες” και “Λυσιστράτη” στις οποίες αντιλαμβάνεται κανείς ότι περιλαμβάνονται νύξεις που οδηγούν στην άποψη ότι οι γυναίκες μπορούν κάλλιστα να αξιοποιηθούν, αφού αυτές σε αντίθεση με τους άνδρες τον πόλεμο τον έβλεπαν σαν κάτι εναντίον αυτής της ίδιας της φύσης των πραγμάτων και δε ζητούσαν τίποτα άλλο από μια κάποια περισσότερη κοινωνική δικαίωση.

Παρά την απομόνωσή τους, όμως, ορισμένες γυναίκες κατόρθωσαν να σπάσουν το τείχος της σιωπής που τις τύλιγε και να καταγράψουν σε στίχους τα αισθήματα τους, χαρές και λύπες, και έτσι να προβληθούν.

Πάντως, δεν ήταν απλώς τυχαίο το γεγονός ότι όλες αυτές, οι γυναίκες, οι ελάχιστες βέβαια, δε ζούσαν στην Αθήνα, αλλά προέρχονταν από άλλες ελληνικές περιοχές, οι οποίες διέφεραν κοινωνικά και πολιτιστικά από την Αθήνα. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση της Σαπφώς από τη Μυτιλήνη, η οποία είχε τεθεί επικεφαλής μια ενώσεως από εκείνες που συνιστούσαν οι νέες γυναίκες και χαρακτηρίζονταν ως θίασοι.

Τελειώνοντας την ιστορική αυτή αναδρομή στη θέση της γυναίκας στην αρχαία Ελλάδα θα κάνουμε μια αναφορά και στις Ελληνίδες της ελληνιστικής περιόδου (323-80 π.Χ.). Οι γυναίκες αυτές ήταν οπωσδήποτε πιο χειραφετημένες από τις προγενέστερές τους είχαν πάψει πια να μένουν περιορισμένες, εμφανίζονται να εκπαιδεύονται όχι διαφορειτκά από τους άνδρες· πολλοί φιλόφοσοι, αναγνωρίζουν την αξία τους, ενώ στην πολιτική σκηνή προβάλλονται κατά καιρούς αξιόλογες γυναίκες.

Βέβαιο, πάντως, είναι ότι από τότε η γυναίκα έχει κάνει αλματώδη βήματα και με πολλές προσωπικές θυσίες μέχρι να φτάσει στην υλοποίηση του αιτήματός της για ισότητα με τον άνδρα.

Από τις γυναίκες του μεσαίωνα που κάηκαν ζωντανές στην πυρά ως “μάγισες” μέχρι τις σουφραλέτες του 19ου και 20ου αιώνα, τις ηρωίδες της Ελληνικής Επανάστασης φτάσαμε στη σημερινή εποχή κατά την οποία η γυναίκα απολαμβάνει τα δικαιώματα και την ελευθερία που κάποτε μόνο οι άνδρες είχαν. 
Στέλλα Κουσκουμπεκάκη