ΕΥΡΙΠΙΔΗ ΕΛΕΝΗ (412 π.Χ.) - ΠΡΟΛΟΓΟΣ
1 η Σκηνή (1-82): Αφηγηματικός μονόλογος Ελένης ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ - Ο τόπος και οι άνθρωποι (τι προσδοκίες δημιουργούν τα ονόματα: Θεοκλύμενος, Θεονόη;) - Η ταυτότητα της ηρωίδας (αυτοπαρουσίαση) - Τα βάσανα της Ελένης στο παρελθόν - Τα βάσανα της Ελένης στο παρόν
ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗ:Η «καινή» Ελένη στην Αίγυπτο Ο ρόλος των θεών στη μοίρα της Ελένης (η Ήρα οργίζεται με την εκλογή του Πάρη, οπότε στην Τροία στέλνει το είδωλο της Ελένης και όχι την ίδια) Ο Πρωτέας βασιλιάς της Αιγύπτου, με παιδιά το Θεοκλύμενο και τη Θεονόη
Ι. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ – ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες ενσωματωμένοι στο κείμενο (στοιχεία όψης) τόπος: η Αίγυπτος - τάφος Πρωτέα - η Ελένη φτάνει ικέτισσα στον τάφο - πληροφορίες για το κάστρο (παλάτι Θεοκλύμενου)
ΙΙ. ΙΔΕΕΣ Σκεπτικισμός του Ευριπίδη: προτιμά τις ορθολογικές ερμηνείες των φαινομένων, επηρεάζεται από τις ιδέες των Σοφιστών (στοιχεία διάνοιας) - για τις πλημμύρες του Νείλου (=φυσική, λογική εξήγηση) - η λέξεις «φήμη», «τάχα», «αν είναι αλήθεια» εκφράζουν την αμφισβήτηση της ηρωίδας για τη θεϊκή καταγωγή της Η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι - το θέμα της ομορφιάς: θεωρείται πηγή ευτυχίας που όμως φέρνει δυστυχία στην ηρωίδα - το όνομα / το σώμα - Πρόφαση για την πρόκληση του Τρωικού πολέμου: η αρπαγή της «Ελένης» ≠ Αιτία του πολέμου: η απόφαση του Δία να μειώσει τον πληθυσμό των ανθρώπων και να τιμήσει τον Αχιλλέα
ΙΙΙ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ (στοιχεία ήθους) Το ήθος της ηρωίδας (η γνώμη των Ελλήνων για την Ελένη που ακολουθεί την εικόνα της Ελένης της παράδοσης διαφέρει από το ήθος της Ελένης σύμφωνα με τον Ευριπίδη) η Ελένη του Ευριπίδη - συζυγική πίστη - ομοιότητα Ελένης - Πηνελόπης (πιστές σύζυγοι/οι άνδρες για χρόνια μακριά λόγω του Τρωικού πολέμου/ μνηστήρες πιέζουν/ καθυστερούν το γάμο με τέχνασμα: αργαλειός-ικεσία) - ηθικός κώδικας τιμής η Ελένη της παράδοσης (και η γνώμη των Ελλήνων για την Ελένη) - άπιστη σύζυγος - αιτία του πολέμου και του θανάτου πολλών ανδρών
Η τραγικότητα της ηρωίδας: μετάπτωση από την ευτυχία στη δυστυχία, η ηρωίδα θύμα των θεών, δεν ελέγχει τη μοίρα της, πιέζεται από υπέρτερες δυνάμεις *περιπέτειες της Ελένης στο παρελθόν: - οργή της Ήρας για την εκλογή του Πάρη → ο Πάρης μεταφέρει το είδωλο της Ελένης στην Τροία - πόλεμος Ελλήνων-Τρώων εξαιτίας της Ελένης - μεταφορά της Ελένης στην Αίγυπτο από τον Ερμή μέσα σε μια νεφέλη * προβλήματα της Ελένης στο παρόν - το κακό όνομα της Ελένης και το μίσος για αυτήν ανάμεσα στους Έλληνες (τη θεωρούν αιτία του πολέμου/ αιτία του θανάτου πολλών ανδρών/ άπιστη σύζυγο) - ο Θεοκλύμενος την πιέζει για να την παντρευτεί → ικεσία Ελένης Αποτέλεσμα: «Τι να την κάνω τη ζωή πια;» προκαλεί στους θεατές έλεο και φόβο ≠ προφητική ρήση Ερμή: αποκατάσταση της Ελένης (προοικονομία) → ελπίδα
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 2 η Σκηνή (83-195): Διάλογος Ελένης – Τεύκρου
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ - Η είσοδος του Τεύκρου – η ταυτότητά του - Οι πληροφορίες του Τεύκρου (για: Τροία, Έλληνες, Ελένη, την οικογένειά της) - Ο σκοπός του ταξιδιού του Τεύκρου και η αποχώρησή του (ο τρόπος που τον αντιμετωπίζει η Ελένη) Οι σημαντικές πληροφορίες του Τεύκρου: - ανακοίνωση του τέλους του Τρωικού πολέμου και της καταστροφής της Τροίας - θάνατος Αχιλλέα και Αίαντα - φήμη για θάνατο Μενέλαου - επιβεβαίωση του μίσους των Ελλήνων για την Ελένη - πληροφορία για το θάνατο της μητέρας της Ελένης και των αδερφών της (εξαιτίας της)
Ι. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ – ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης) - κάστρο, στοές, θριγκοί, παλάτι πλούσιου άρχοντα (στ. 83-86) - η σκευή του Τεύκρου: «με τούτη τη σαΐτα» (στ. 94) - κατάσταση Τεύκρου: «γιατί δυστυχισμένε μ’ αποστράφηκες έτσι...» (στ. 98-99)
Στιχομυθία - γρήγορος διάλογος ανά στίχο, που εκφράζει τη συναισθηματική ένταση - αγωνία των ηρώων και τη μεταφέρει στον θεατή, γοργός ρυθμός, δράση, πληροφορίες Τραγική ειρωνεία Άγνοια ≠ γνώση: οι θεατές γνωρίζουν ότι ο Τεύκρος μιλά με την Ελένη, ενώ ο ίδιος ο ήρωας το αγνοεί, βρίσκεται σε πλάνη → τραγικός ήρωας Δραματικός ρόλος της σκηνής με τον Τεύκρο
α) Η επιλογή του Τεύκρου - Είναι από τους λίγους φημισμένους ήρωες - επιζώντες του Τρωικού πολέμου (επικός ήρωας, όχι τυχαίο πρόσωπο) - Οι πληροφορίες πρέπει να δοθούν από υπεύθυνο και αξιόπιστο πρόσωπο (συμμετείχε ο ίδιος στα γεγονότα του Τρωικού πολέμου) - Η κοινή Μοίρα που έχει με την Ελένη - Νικητής αλλά παράλληλα εξόριστος και ανέστιος - Έμμεση αναφορά στο βασιλιά της Κύπρου Ευαγόρα - Κοινή Μοίρα Ελένης – Τεύκρου - είναι θύματα πολέμου - είναι θύματα μιας «κρίσης» («κρίση του Πάρη» για την ομορφότερη θεά & «κρίση περί των όπλων» για τα όπλα του Αχιλλέα) - σημαδεύονται και οι δύο από την απώλεια αγαπημένων προσώπων - απώλεια της πατρίδας (βρίσκονται αποδιωγμένοι ή εξόριστοι σε ξένο τόπο) - περιέπεσαν απότομα από την ευτυχία στη δυστυχία - δεν ορίζουν οι ίδιοι τη μοίρα τους - είναι τραγικά πρόσωπα - β) δραματική οικονομία - υπογραμμίζεται - εντείνεται η τραγικότητα της Ελένης (προκαλείται έλεος καi φόβος στους θεατές)- ανατρέπεται το στοιχείο που ως τώρα έδινε δύναμη στην Ελένη να αντισταθεί στο Θεοκλύμενο (= η ελπίδα της Ελένης να συναντήσει ζωντανό το Μενέλαο) → εντείνεται η αγωνία των θεατών - όταν αργότερα θα εμφανιστεί ο Μενέλαος, θα υπογραμμιστεί περισσότερο η μεταστροφή της τύχης της Ελένης - προβάλλεται η μαντική ικανότητα της Θεονόης (= προοικονομείται έτσι ο σημαντικός της ρόλος για την εξέλιξη του δράματος)
ΙΙ. ΙΔΕΕΣ: Ο αντιπολεμικός χαρακτήρας του έργου (ο Ευριπίδης ζει τον Πελοποννησιακο πόλεμο το έργο παρουσιάζεται στους Αθηναίους το 412 π. Χ. , ένα χρόνο μετά την καταστροφή του στόλου τους στη σικελική εκστρατεία) - Ο νικητής του πολέμου Τεύκρος είναι στην ουσία ‘χαμένος’. Ο πόλεμος φέρνει δυστυχία σε όλους, νικητές και ηττημένους. Αντι-ηρωική, αντι-επική διάσταση του πολέμου - Εδώ υπάρχει και η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι: αυτός που είναι νικητής και φαινομενικά θα έπρεπε να είναι ευτυχισμένος είναι δυστυχής. Οι καινοτομίες του Ευριπίδη - αλλαγή του μύθου της Ελένης - επίσκεψη του Τεύκρου στην Αίγυπτο (δεν αναφέρεται σε άλλες πηγές) - θάνατος της Λήδας και των αδερφών της Ελένης εξαιτίας της Η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι: (είδωλο – Ελένη) Η Ελένη «αίτιος – αναίτιος»: είναι αθώα για ό,τι της καταλογίζουν, ταυτόχρονα όμως όλα συμβαίνουν εξαιτίας της → αίσθημα ενοχής
ΙΙΙ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ (στοιχεία ήθους)
Η συναισθηματική κατάσταση της Ελένης:Έκπληξη, επιθυμία να μάθει για την Τροία, αγωνία, πόνος για τη δυσφήμηση του ονόματός της, θρήνος για το φημολογούμενο θάνατο του Μενέλαου, καθώς και των άλλων μελών της οικογένειάς της, ενοχές, εντείνεται η τραγικότητά της.
Η συναισθηματική κατάσταση του Τεύκρου:Έκπληξη, ταραχή (για την ομοιότητα της γυναίκας που βλέπει με την Ελένη), θυμός, οργή, μίσος (για την Ελένη), θλίψη (για την εξορία από την πατρίδα του), πόνος και ενοχή (για το θάνατο του Αίαντα)
V. ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ:Σύνδεση της σκηνής με τη σύγχρονη με τον ποιητή ιστορική πραγματικότητα (η τραγωδία διδάχθηκε το 412 π. Χ., ένα χρόνο μετά την τραγική ήττα των Αθηναίων στη Σικελική εκστρατεία): - ο Ευριπίδης με την επιλογή του Τεύκρου έμμεσα αναφέρεται στα φιλικά αισθήματα των Αθηναίων για το σύγχρονό τους βασιλιά της Κύπρου Ευαγόρα, πιστό σύμμαχο των Αθηνών όταν όλοι τους τον είχαν εγκαταλείψει.
Θέματα:
1). Η «Ελένη» είναι δραματικό έργο προορισμένο να παρασταθεί. Επίσης, πρέπει να σκεφτούμε το δραματικό χώρο και το σκηνικό. Οι θεατές βλέπουν μια γυναίκα στη μέση της σκηνής. Καταλαβαίνουν ότι πρέπει να πρόκειται για πολύ σπουδαίο πρόσωπο. Ακολουθεί η αυτοπαρουσίαση της Ελένης οπότε λύνεται η απορία τους για την ταυτότητα του προσώπου. Το ίδιο ισχύει και στη 2η σκηνή. Ο Τεύκρος μπαίνει από τη δεξιά πάροδο υποδηλώνοντας στους θεατές ότι έρχεται από το λιμάνι. Κι εκείνος αυτοπαρουσιάζεται αλλά δίνει επιπλέον πληροφορίες για το ανάκτορο και το βωμό. Ο Σοφοκλής είναι εκείνος που εισήγαγε τη σκηνογραφία στο θέατρο και δίνει τις σκηνογραφικές πληροφορίες για να πληροφορήσει καλύτερα το κοινό.
2). Ο πρόλογος-δομικό στοιχείο της τραγωδίας. (βλ. τα κατά ποσόν μέρη της τραγωδίας ή το Λεξικό όρων στο τέλος του βιβλίου).
3). Μορφή και λειτουργία του συγκεκριμένου προλόγου: Στηρίζεται στην αντίθεση αφηγηματικό vs δραματοποιημένο ή μονόλογος vs διάλογος. Διαβάζουμε το παράλληλο κείμενο 1 (σελ.11) για να δούμε τη διαφορά του προλογικού αφηγηματικού μονολόγου από τον αντίστοιχο διαλογικό. Ο Πρόλογος της Ελένης έχει 2 σκηνές. Η 1η είναι μονόλογος ενώ η 2η είναι δραματοποιημένη. Με την 1η δίνονται πληροφορίες για την ηρωίδα και το μύθο ενώ με τη 2η εξοικονομείται η συνέχιση της δράσης και ευνοείται η τραγική ανάπτυξη του θέματος.
4). Η Ελένη-βασικό πρόσωπο του δράματος: Διαβάζουμε το παράλληλο κείμενο 2 (σελ.13), όπου γίνεται αναφορά στην παραδοσιακή εκδοχή του μύθου της Ελένης. Το κατηγορώ της Ανδρομάχης εναντίον της Ελένης και η αγγειογραφία μας βοηθούν να φέρουμε στο νου μας την παραδοσιακή Ελένη και να την αντιδιαστείλουμε με την Ελένη του Ευριπίδη. Ο Ευριπίδης αξιοποιεί μια διαφορετική εκδοχή του μύθου παρουσιάζοντας ουσιαστικά μια «καινή» Ελένη. Η Ελένη δεν είναι η δραματοποίηση ενός συγκεκριμένου μύθου αλλά μια νέα σύνθεση.
5). Η τραγική θέση της ηρωίδας: Στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας είναι: τα συναισθήματα ενοχής, η σύγκρουση με τους θεούς, η αναπόφευκτη μοίρα (ανάγκη), η απότομη μεταστροφή της τύχης, το ότι ο ήρωας πάσχει χωρίς να φταίει ή λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ύβρις). Την Ελένη την αποκαλούμε «τραγική» βλέποντας τη θέση της (τις συμφορές της, τις συνεχείς εναλλαγές της τύχης της, τις δοκιμασίες στις οποίες υπόκειται και τις περιπέτειες στις οποίες εμπλέκεται).
6). Η βασική αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι: Το σώμα σε αντίθεση με το όνομα, η πραγματικότητα σε αντίθεση με το φαινομενικό, εμφανίζονται συνεχώς σε όλο το έργο. Ο Τρωικός πόλεμος, σύμφωνα με το έργο, έγινε όχι πια εξαιτίας της Ελένης αλλά εξαιτίας ενός ειδώλου της Ελένης, φανταστικού και παραπλανητικού. Η τυπική αντίθεση μεταξύ ονόματος και σώματος παρουσιάζεται για πρώτη φορά στα τελευταία έργα του Ευριπίδη. Πιθανόν ο ίδιος να είχε επηρεαστεί από τις γνωστικές θεωρίες του Γοργία κι έτσι να άρχισε να προβληματίζεται πάνω στη δυσκολία, για να μην πούμε την αδυναμία, απόκτησης της πραγματικής γνώσης. Το θέμα εισάγεται αμέσως από την αρχή, καθώς η Ελένη εκφράζει αμφιβολίες για την εκδοχή της δικής της γέννησης από ένα αυγό δημιουργημένο από το Δία.
7). Το θέμα του πολέμου: Πολλές φορές στον Πρόλογο, αλλά και σε ολόκληρο το έργο, θίγεται το θέμα του πολέμου. Υπάρχουν αναφορές στα μυθολογικά «αίτια», στις απώλειες και στη ματαιότητα του πολέμου. Οι αναφορές αυτές παραπέμπουν βέβαια στο ιστορικό πλαίσιο του έργου (Σικελική εκστρατεία και καταστροφή). Η διάσταση με την οποία παρουσιάζεται ο πόλεμος (αντιηρωική, αντιεπική) γίνεται αισθητή μέσα από την κατάσταση του Τεύκρου (νικητής αλλά και παράλληλα εξόριστος και ανέστιος).
8). Η επιλογή του Τεύκρου: Βασική απορία από την ανάγνωση του Προλόγου είναι: Γιατί ο Τεύκρος; α. Ο Τεύκρος όχι μόνο έζησε τη φρίκη του πολέμου στην Τροία, αλλά επέστρεψε στην Ελλάδα, άρα μπορεί να πληροφορήσει την Ελένη για τους δύο τόπους. β. Η περιπέτειά του παρουσιάζει κοινά σημεία με την Ελένη ή το Μενέλαο. Όπως η Ελένη έτσι και ο Τεύκρος είναι μισητός. Όπως η Ελένη, έτσι κι ο ίδιος υφίσταται μια άδικη εξορία. Όπως αυτή, επιθυμεί κι αυτός να συμβουλευτεί τητη Θεονόη.
9). Στάση του Ευριπίδη απέναντι στο μυθικό παρελθόν: α. Ο Ευριπίδης υιοθετεί συγκεκριμένες μυθικές παραδόσεις αλλά δίνει τη δική του εκδοχή: π.χ. Ο Πρωτέας υπάρχει στην ελληνική μυθολογία αλλά είναι θαλάσσιος δαίμονας με μαντικές ικανότητες που μπορούσε να μεταμορφώνεται σε ό,τι ήθελε. Στην Ελένη όμως παρουσιάζεται σαν ο βασιλιάς της Αιγύπτου. Ο Θεοκλύμενος ήταν μάντης που γεννήθηκε στο Άργος αλλά μετά πήγε στην Πύλο και τελικά στην Ιθάκη. Στην Ελένη όμως παρουσιάζεται σαν γιος του νεκρού Πρωτέα. β. Ο Ευριπίδης, επηρεασμένος από τους σοφιστές, αμφισβητεί την άκριτη αποδοχή του μυθικού παρελθόντος. Στοιχεία που δείχνουν την αμφισβήτηση είναι ο μύθος της «καινής» Ελένης καθώς και πώς παρουσιάζονται οι θεοί μέσω της Ελένης.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Τι ήταν ο πρόλογος στη αρχαία τραγωδία και ποιος ο λειτουργικός του ρόλος;
Πρόλογος κατά τον Αριστοτέλη είναι το κατά ποσόν μέρος της τραγωδίας που προηγείται τη παρόδου του Χορού. Με τον πρόλογο γίνεται εισαγωγή στο θέμα τη τραγωδίας. Με τον πρόλογο οι ήρωες, μόνοι τους πάνω στο λογείο, χωρίς τον Χορό, συστήνονται στους θεατές και τον κατατοπίζουν για τη υπόθεση γενικά. Δηλαδή δηλώνουν το όνομά τους, τα στοιχεία της προσωπικότητάς τους, την καταγωγή, την τωρινή τους θέση, τα παθήματα, τις προθέσεις τους. Είναι κάτι σαν το σημερινό «πρόγραμμα» του θεάτρου. Ο πρόλογος είναι μέρος αναγκαίο γιατί δεν υπάρχει αφηγητής, όπως στο έπος που να οδηγεί το κοινό στην υπόθεση. Η δράση του έργου είναι μέρος μιας μεγάλης μυθικής ιστορίας που πρέπει να συνδεθεί με τα προηγούμενα και τα επόμενα. Η δράση θα εξελιχτεί γρήγορα, άρα οι θεατές πρέπει να γνωρίσουν τη υπόθεση. Στο σημερινό θέατρο με σκηνογραφικά τεχνάσματα ο σκηνοθέτης εντάσσει το έργο μέσα στο παρελθόν και το μέλλον, πράγμα αδύνατο με το φτωχό σκηνικό της αρχαίας παράστασης. Αυτό το κενό το καλύπτει ο πρόλογος. Ο Ευριπίδης κατηγορήθηκε για ανιαρούς, στατικούς και συμβατικούς προλόγους, γιατί κυριαρχούσε η εκτενής εξιστόρηση σε πρώτο πρόσωπο και λιγότερο ο διάλογος. Μπορεί οι πρόλογοί του να μην είναι συναρπαστικοί, αλλά είναι αναγκαίοι γιατί στα έργα του υπάρχει μεγάλη πλοκή, πολλά πρόσωπα και επομένως η κατατόπιση των θεατών είναι απαραίτητη.
Ποιος είναι ο τόπος δράσης στη τραγωδία του Ευριπίδη Ελένη;
Η ηρωίδα πάνω στο λογείο, στους στίχους 1-18 του προλόγου, αναφέρεται στον τόπο που μένει (Αίγυπτο, παλάτι Πρωτέα), αλλά δίνει και πάρα πολλές πληροφορίες για την οικογένεια του βασιλιά Πρωτέα (βλ. κείμενο). Ο ποιητής πρέπει οπωσδήποτε να κατατοπίσει τους θεατές ότι η Ελένη βρίσκεται στην Αίγυπτο, γιατί πιστεύουν, σύμφωνα με τον γενικό μύθο, ότι είναι στην Τροία, ενώ στον μύθο του Ευριπίδη εκεί βρίσκεται το είδωλο – ομοίωμα.
Ποια ήταν η ταυτότητα και η καταγωγή της Ελένης; Ποιες παραδόσεις υπάρχουν για την καταγωγή της;
Η ηρωίδα στους στίχους 19-25 δίνει αυτές τις πληροφορίες. Η μία παράδοση λέει ότι είχε πατέρα τον Τυνδάρεω και αδέρφια την Κλυταιμνήστρα τον Κάστορα και τον Πολυδεύκη. Η άλλη τον Δία και αδέρφια μόνο τον Πολυδεύκη. Με την φράση «αν είναι αλήθεια» ο Ευριπίδης εκφράζει τον προβληματισμό και την επιφύλαξη για το αν αληθεύει η δεύτερη παράδοση. Άρα ακόμα και η καταγωγή που για τους περισσότερους ανθρώπους είναι μία στέρεη και ακλόνητη αλήθεια, για την Ελένη είναι κάτι αβέβαιο και ρευστό.
Ποιο είναι το τωρινό της πρόβλημα;
Το εκθέτει στου στ. 60-82. Μετά τον θάνατο του Πρωτέα ο γιος του ο Θεοκλύμενος θέλει να την παντρευτεί. Η Ελένη αντιστέκεται γιατί μ΄ αυτόν τον τρόπο θα ατιμάσει τον γάμο της και δε θα γυρίσει ποτέ στην Ελλάδα. Κατέφυγε ικέτισσα στον τάφο του Πρωτέα για να αποφύγει το γάμο (στ. 80 η ικεσία). Οι Έλληνες πίστευαν ότι το πνεύμα του νεκρού μπορούσε να τους δώσει βοήθεια. Σύμφωνα με τους άγραφους νόμους ο ικέτης είναι ιερό πρόσωπο που προστάτευε ο Δίας.Επίσης οι Αιγύπτιοι έθαβαν κοντά τους τους νεκρούς. Έτσι δικαιολογείται η ύπαρξη του τάφου εκεί. Ο Θεοκλύμενος ήθελε κοντά του τον τάφο του πατέρα του. Γιατί η Ελένη αναρωτιέται «Τι να την κάνω τη ζωή πια;»
Η Ελένη έχει συνείδηση ότι όλοι οι Έλληνες την καταριούνται, γιατί τη θεωρούν «προδότρα» του Μενελάου (έφυγε με τον Πάρη) και «αιτία» του Τρωικού πολέμου, ενώ στην πραγματικότητα δεν έφταιγε η ίδια για τον διαγωνισμό των θεών, ούτε βέβαια πήγε η ίδια στην Τροία μαζί με τον Πάρη, αλλά το είδωλό της, το ομοίωμά της. Εκείνη αγνή και αθώα, πιστή στον γάμο αρνείται να παντρευτεί τον Θεοκλύμενο γι’ αυτό προσπέφτει ικέτισσα στον τάφο του Πρωτέα. Αν συμβεί αυτό, θα προστεθεί ακόμα μια συμφορά στη δυστυχία της. Ο Ερμής της είχε υποσχεθεί ότι θα γυρίσει στον άντρα της αφού του έμεινε πιστή. Τώρα όμως όλα κινδυνεύουν να ανατραπούν.
Ποιες πληροφορίες δίνει η Ελένη στον αφηγηματικό της μονόλογο; Ο Ευριπίδης με την τεχνική του αφηγηματικού μονολόγου δίνει στους θεατές τις εξής πληροφορίες: Τόπο δράσης (Αίγυπτος, κοντά στον τάφο του Πρωτέα) Για τον Πρωτέα και την οικογένειά του Ταυτότητα και καταγωγή της Ελένης Περιπέτειες ηρωίδας (Κρίση θεών –είδωλο στην Τροία – Τρωικός πόλεμος) Τωρινό πρόβλημα (γάμος με τον Θεοκλύμενο)
Ποιες σκηνοθετικές και σκηνογραφικές πληροφορίες δίνει στους θεατές ο Ευριπίδης;
Ο Ευριπίδης, όπως και κάθε τραγικός ποιητής, είναι και σκηνοθέτης και σκηνογράφος του έργου του. Η σκηνή ζωντανεύει μπροστά στα μάτια μας με όλη: Βάζει την ηρωίδα του να δείχνει τον ποταμό Νείλο: «Να ο Νείλος» (σκηνοθετική ένδειξη). Μπορεί να υπήρχε πίσω κάποια ζωγραφική απεικόνιση απλά η αναφορά ερεθίζει την φαντασία του θεατή. Η δράση εκτυλίσσεται στο νησί Φάρο, λίγο έξω από την Αίγυπτο. Ως εκ τούτου δεν μπορεί να βλέπει η Ελένη τον Νείλο. Ίσως όμως ο Νείλος, επειδή ταυτίζεται με την ίδια της την ύπαρξη στην Αίγυπτο, δεν δηλώνει τον ίδιο τον ποταμό, αλλά ολόκληρη τη μακρινή Αίγυπτο. Πίσω από το λογείο είναι η πρόσοψη των ανακτόρων του Πρωτέα (στ. 56) και κάπου εκεί κοντά βρίσκεται το μνήμα του. Πάνω στο μνήμα η Ελένη πεσμένη από την αρχή τον παρακαλεί να την προστατεύσει, ή είναι όρθια και πέφτει σ’ αυτό το σημείο αργότερα (σκηνογραφικό, στ.79). Στο στίχο 3 παρουσιάζει τους κάμπους της Αιγύπτου, οι οποίοι ίσως απεικονίζονται ζωγραφικά στο σκηνικό. Μπροστά σ’ ένα ανάκτορο ίσως με εξωτικά στοιχεία, αφού είναι στην Αίγυπτο, μια γυναίκα πεσμένη ικετεύει. Άρα μας προετοιμάζει για τα συγκλονιστικά γεγονότα που θα έρθουν.
Ποια ήταν η επικρατούσα αντίληψη στην εποχή του Ευριπίδη για τις πλημμύρες του Νείλου και ποια θεωρία – ερμηνεία αντιτάσσει ο Ευριπίδης για την εξήγηση αυτού του φαινομένου;
Βλέπουμε εδώ την κριτική στάση του Ευριπίδη απέναντι στις καθιερωμένες θρησκευτικές αντιλήψεις του καιρού του, λόγος για τον οποίο χαρακτηρίστηκε άθεος. Ο Ευριπίδης εκφράζει το σκεπτικισμό του διά στόματος Ελένης για την θρησκευτική αντίληψη που επικρατεί για τις πλημμύρες του Νείλου ότι δηλαδή ο Νείλος πλημμύριζε επειδή ο Δίας έστελνε βροχές. Ο Ευριπίδης υιοθετεί την άποψη του δασκάλου του φιλοσόφου Αναξαγόρα ότι πλημμυρίζει ο Νείλος επειδή λιώνουν τα χιόνια στα βουνά της Αιθιοπίας. Σήμερα πιστεύουμε ότι: Πέφτουν συνεχείς βροχές άνοιξη και καλοκαίρι στα βουνά της Αιθιοπίας γι’ αυτό πλημμυρίζει και ο Νείλος.
Ποια γνωρίσματα της ομηρικής και της μεταομηρικής παράδοσης διατηρεί ο Πρωτέας;Στην ομηρική παράδοση ήταν θαλάσσια θεότητα που βοηθά τον Μενέλαο να γυρίσει στη Σπάρτη. Είχε μάλιστα μαντικές ικανότητες. Στη μεταομηρική παράδοση έχει ανθρώπινη υπόσταση και βασιλική ιδιότητα. Στον Ευριπίδη λοιπόν ο Πρωτέας είναι ο άνθρωπος – βασιλιάς και όχι θαλάσσια θεότητα και βασιλεύει στην Αίγυπτο. Ο Δίας τον εμπιστεύεται επειδή είναι έντιμος και ηθικός. Η Ελένη μας πληροφορεί ότι όντως της φέρθηκε ευγενικά. Μάλιστα αυτήν την προστασία εξακολουθεί να της την παρέχει και από τον τάφο.
Πώς φαίνεται η τραγικότητα της Ελένης στους στίχους 32-33, 37-38 και 62-68; Ποια στοιχεία προκαλούν τον έλεο και τον φόβο στους θεατές;
Στους στ. 32-33 η Ελένη δηλώνει ότι η ομορφιά που για άλλες γυναίκες είναι χάρισμα, γι’ αυτήν στάθηκε αιτία της δυστυχίας της. Στους στ. 37-38 συνδέει τις συμφορές με τη θεία βούληση και μάλιστα με την οργή της Ήρας που εκδικήθηκε τον Πάρη με το να αρπάξει την Ελένη, να εμποδίσει το γάμο τους και να του δώσει το είδωλο. Άρα υποφέρει χωρίς να φταίει. Επίσης εδώ φαίνεται ο σκεπτικισμός του Ευριπίδη σχετικά με τις θρησκευτικές αντιλήψεις (θεοί με ανθρώπινες αδυναμίες). Στους στ. 62-68 την τραγική θέση της Ελένης τονίζουν οι κατάρες των Ελλήνων και η πεποίθησή τους ότι η Ελένη είναι άπιστη σύζυγος και αιτία του Τρωικού πολέμου. Όλα όμως είναι ψεύτικα: Είναι πιστή σαν την Πηνελόπη, ο πόλεμος έγινε γιατί το ήθελαν οι θεοί (Δίας και Ήρα, ο Δίας για να μειώσει τον πληθυσμό και να τιμήσει τον Αχιλλέα, η Ήρα για να εκδικηθεί τον Πάρη) και όχι η ίδια. Οι θεοί με τις μηχανορραφίες τους μετέτρεψαν το όνομά της σε συνώνυμο του ολέθρου και της απιστίας (Ελένη< αιρω+ναυς= καταστρέφω πλοία, κατά μία ετυμολόγηση). Όλοι την θεωρούν υπεύθυνη για έναν πόλεμο που η ίδια ποτέ δεν προκάλεσε. Μισεί όμως και τον εαυτό της που άθελά της προκάλεσε τόσες συμφορές και αυτές οι αντιφάσεις συνθέτουν το τραγικό της αδιέξοδο. Οι θεατές νιώθουν «έλεο», συμπονούν την ηρωίδα, γιατί υποφέρει χωρίς να φταίει και έχει εγκλωβιστεί στα παιχνίδια των θεών. Νιώθουν και «φόβο» για την τύχη της ηρωίδας και τα όσα την απειλούν.
Ποια αντίφαση δημιουργούν οι σ.53-59 ως προς τη στάση των δύο θεών (Δία και Ήρας) απέναντι στην Ελένη;
Ο Ευριπίδης θεωρεί ότι το είδωλο της Ελένης που η Ήρα έδωσε στον Πάρη είναι η πρόφαση, η δικαιολογία, ενώ η αιτία είναι α) το ότι ο Δίας θέλει να μειώσει τον πληθυσμό της γης (βλ. Κύπρια έπη) και β) να τιμήσει, να δοξάσει τον Αχιλλέα, κατά την Ιλιάδα. Όμως ο Δίας υποτάσσεται στη θέληση της Ήρας, να τιμωρηθούν οι Τρώες (αφού Πάρης δεν της έδωσε το βραβείο). Πού τα γνωρίζει η Ελένη; Ίσως της τα είπε ο Ερμής Ίσως τα είπε η Θεονόη Ίσως εκφράζει τις λαϊκές αντιλήψεις γύρω από αυτό το θέμα. Φαινομενικά υπάρχει αντίφαση για το ποιος έστειλε την Ελένη την Αίγυπτο: Ο Δίας ή η Ήρα; Τέτοιου είδους αντιφάσεις είναι γνωστές στο έργο του Ευριπίδη.
Να σχολιάσετε τους στίχους 50-52
Η Ελένη λέει στους θεατές ότι ο Τρωικός πόλεμος οφείλεται στη βουλή των θεών, δεν έχει η ίδια ευθύνη, αφού στην Τροία πήγε το είδωλό της, το όνομά της μόνο. Με τους στίχους αυτούς ο Ευριπίδης κριτικάρει τον Τρωικό πόλεμο και έμμεσα γελοιοποιεί την αιτία κάθε πολέμου. Αποκαθιστά στη συνείδηση των θεατών την Ελένη. Άδικα, κατηγορήθηκε ως άπιστη, ως αιτία πολέμου. Η Ελένη δε φταίει που χάθηκαν τόσες ψυχές στου Σκάμανδρου το ρέμα. Άδικα από παντού άκουσε κατάρες. Άδικα οι Έλληνες τη θεωρούν προδότρα του άντρα της.
Τι υπογραμμίζει η Ελένη με τη δήλωσή της ότι ο Μενέλαος ο δόλιος πολεμά στην Τροία;(59-62)
Η δήλωσή της υπογραμμίζει την ψευδαίσθηση που ζουν οι Έλληνες ότι η Ελένη είναι στην Τροία ενώ εκεί δεν ξέρουν ότι είναι το είδωλό της και επομένως ο Ευριπίδης τονίζει τον παραλογισμό του πολέμου που συχνά γίνεται για ασήμαντες αφορμές και παρασύρει ανθρώπους και λαούς στην καταστροφή.
Γιατί οι στίχοι 69-73 προοικονομούν την εξέλιξη του μύθου; Πού αλλού υπάρχει προοικονομία;
Προοικονομία είναι η προειδοποίηση (εδώ με τον Ερμή) ή η κατάλληλη προετοιμασία, προγραμματισμός και οργάνωση, ώστε να συμβούν τα επόμενα. Ο Ερμής διαβεβαιώνει την Ελένη ότι θα γυρίσει πίσω με τον άντρα της. Τα προφητικά αυτά λόγια κρατούν την ηρωίδα στη ζωή και προοικονομούν την εξέλιξη του μύθου, την ευτυχή κατάληξη του έργου. Υπονοείται και ότι κάποια πρόσωπα θα παίξουν σημαντικό ρόλο στην πλοκή: Θεοκλύμενος, Θεονόη, Μενέλαος. Τίποτα όμως δε μας προετοιμάζει για την εμφάνιση του Τεύκρου. Ο Τεύκρος θα φέρει την περιπέτεια και το απρόσμενο, κάτι που συνηθίζει ο Ευριπίδης.
Τι φανερώνουν στους στίχους 78-82 οι λέξεις «τιμώντας», «τιμή», «ντροπή» σχετικά με το ήθος της Ελένης;
Είναι στοιχεία του ηρωικού ηθικού κώδικα. Η Ελένη αγωνίζεται να διατηρήσει την τιμή της και να αποφύγει τη ντροπή να παντρευτεί τον Θεοκλύμενο. Η πίστη και η αφοσίωσή της θυμίζει την Πηνελόπη.
Ποια νέα στοιχεία περιέχει ο μονόλογος της Ελένης σε σχέση με τον γνωστό μύθο;
Πολλά στοιχεία του μύθου προϋπήρχαν. Ο Ευριπίδης τα μετέπλασε για να δημιουργήσει τραγικό και ηθικό βάθος στους ήρωές του. Γενικότερα ο Ευριπίδης αντιμετωπίζει τους μύθους με μεγάλη ελευθερία. Νέα στοιχεία είναι: Η ιδέα του ειδώλου της Ελένης στην Τροία Η Θεονόη με την ιδιότητα της μάντισσας και ο Θεοκλύμενος ως ασεβής Η Ελένη είναι πιστή, έντιμη και ηθική Αιτία του Τρωικού πολέμου είναι οι επιθυμίες του Δία και όχι η Ελένη Ο Ερμής προφητεύει επιστροφή Ο Πρωτέας είναι ένας έντιμος βασιλιάς Αιτία για τις συμφορές της Ελένης είναι η θέληση των θεών Σε ποια σημεία του κειμένου εκφράζει ο Ευριπίδης σκεπτικισμό για διάφορες αντιλήψεις της εποχής του; Μύθος του Νείλου –Μύθος του Δία και της Λήδας: Αμφιβάλλει για την εγκυρότητα των μύθων Στ. 2-4:Σκεπτικισμός για τις θρησκευτικές αντιλήψεις τη εποχής Στ. 25: Καταγωγή της Ελένης από τον Δία Στ. 37:Οργίστηκε η Ήρα: Αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό μια θεά με τόσο ταπεινά κίνητρα Αμφισβητεί το κύρος της ανθρώπινης γνώσης που στηρίζεται σε φαινόμενα (πολεμούν οι Αχαιοί για μια φαινομενικά αληθινή Ελένη. Οι πόλεμοι γίνονται για ένα τίποτα, για ένα φάντασμα (ο Αθηναίος θεατή φέρνει στο μυαλό του τον δικό του πόλεμο εκείνη την εποχή με την Σπάρτη)
Ποιες αφηγηματικές τεχνικές χρησιμοποιεί ο ποιητής στον μονόλογο της Ελένης; Ποιος είναι ο λειτουργικός τους ρόλος;
Χρησιμοποιεί σε κάποια σημεία την τριτοπρόσωπη αφήγηση, αλλά και το α΄ πρόσωπο όταν μιλά για τον εαυτό της. Έτσι υπάρχει ποικιλία και αποφεύγεται η μονοτονία. Ο ποιητής χρησιμοποιεί τον μονόλογο. Ο μονόλογος βοηθά στο να εκφράσει ο ήρωας άμεσα και πιο ζωντανά τις σκέψεις του τις ιδέες και τα συναισθήματά του. Επίσης περιέχει υψηλό δείκτη πληροφορητικότητας. Υπάρχει προοικονομία: Προοικονομία είναι η προειδοποίηση και η κατάλληλη προετοιμασία, ο προγραμματισμός και η οργάνωση ώστε να συμβούν τα επόμενα. Εδώ ο χρησμός του Ερμή προοικονομείται το αίσιο τέλος, ενώ η μαντική ικανότητα της Θεονόης και η ασέβεια του Θεοκλύμενου θα παίξουν και αυτά το ρόλο τους. Έτσι δημιουργείται και αγωνία στους θεατές για την συνέχεια. Υπάρχει εγκιβωτισμός (στ. 26-59): Εγκιβωτίζονται οι περιπέτειες της Ελένης από το παρελθόν στο παρόν. Η δράση του έργου είναι τμήμα μιας μεγάλης μυθικής ιστορίας που πρέπει να συνδεθεί με αυτήν. Επίσης τονίζεται ο ιστορική συνέχεια της τραγικότητας της ηρωίδας. Υπάρχει ειρωνικό ύφος στον στίχο 56: Ειρωνεύεται τον Δία που την προστάτεψε, στέλνοντάς την στην Αίγυπτο με ένα καλό ταξίδι, αφού ο ίδιος και η Ήρα πρώτα της κατέστρεψαν τη ζωή. Η χρήση άλλοτε του ενεστώτα, όταν αναφέρεται στο παρόν, και παρελθοντικών χρόνων, όταν αναφέρεται στο παρελθόν.
Ποιες είναι οι ιδέες της Ελένης; (Διάνοια)
Η Ελένη αμφισβητεί τους μύθους και την εντιμότητα των θεών. Σχολιάζει τον Δία και την απάτη προς τη μητέρα της και αμφισβητεί ακόμα και την ίδια της την καταγωγή (στ. 25, Αν είναι αλήθεια», «δολερά») Δεν χαρακτηρίζει την Αφροδίτη και την Ήρα, όμως ο στ. 37 ( «Οργίστηκε η Ήρα…») δείχνει ότι η Ελένη βλέπει με σκεπτικισμό τις ανθρώπινες αδυναμίες της θεάς. Η αρπαγή της Ελένης, το έπαθλο του αγώνα ήταν η αφορμή του πολέμου. Αιτία ήταν η βούληση των θεών: Ο Δίας να μειώσει τον πληθυσμό της γης και να δοξάσει τον Αχιλλέα (στ. 47- 50). Απομυθοποιεί και γελοιοποιεί τον πόλεμο Η ομορφιά είναι η αιτία της δυστυχίας της (στ. 32-33):Το ότι η ομορφιά είναι καταστροφική απορρέει από το ότι ξεπερνά το ανθρώπινο μέτρο και γι΄ αυτό οδηγεί σε συμφορά (ύβρη –τίση). Επίσης, ανατρέπει το κοινωνικό στερεότυπο που θέλει την ομορφιά να εξασφαλίζει καταξίωση, επιτυχία, κοινωνική αποδοχή. Στην περίπτωσή της προκάλεσε το ακριβώς αντίθετο. Σπουδαία η άποψή της περί της διάστασης ανάμεσα στην ουσία και τα φαινόμενα, στην αλήθεια και τις εντυπώσεις. Οι άνθρωποι είναι αφελείς και πιστεύουν τα πάντα, χωρίς να αναρωτιούνται αν είναι αληθινά. Ο Πάρης πίστευε ότι είχε την Ελένη, ο Μενέλαος ότι πολεμούσε γι΄ αυτήν. Κανείς δεν αναζήτησε την αλήθεια και η Ελένη είναι το εξιλαστήριο θύμα που θα τους απαλλάξει από τις ευθύνες τους. Ο Ευριπίδης μέσα από την Ελένη εκφράζει τους δικούς του προβληματισμούς, όπως αυτοί διαμορφώνονται και από την ιδεολογική επιρροή που άσκησε στη σκέψη του το φιλοσοφικό κίνημα σοφιστών (πρώτος ελληνικός διαφωτισμός).
Ποια είναι η προσωπικότητα της Ελένης; (Ήθος)
Η Ελένη είναι μια γυναίκα από αριστοκρατική γενιά και έχει τα εξής γνωρίσματα: Είναι αφοσιωμένη σύζυγος και αθώα για όσα τη συκοφαντούν.Είναι σεμνή και θεοσεβής. Αγωνίζεται ως εκπρόσωπος της ηρωικής εποχής, να διαφυλάξει την τιμή και την αξιοπρέπειά της. Είναι μια άλλη «Πηνελόπη» Δεν είναι όμως μια συνηθισμένη γυναίκα. Έχει ίσως θεϊκή καταγωγή και η ζωή της καθορίζεται από τις απάτες των θεών. Ο Δίας ως κύκνος εξαπάτησε τη μητέρα της. Έγινε «άπιστη», γιατί η Αφροδίτη την έταξε στον Πάρη. Έμεινε πιστή, γιατί η Ήρα έδωσε στον Πάρη το είδωλό της. Είναι η ωραιότερη γυναίκα του κόσμου, αλλά η ομορφιά της έγινε αιτία πολέμου. Είναι διπλή και αντιφατική. Η Ελένη –είδωλο είναι ανήθικη, άπιστη, αυτάρεσκη, καταστροφική. Η πραγματική Ελένη στην Αίγυπτο είναι πιστή, αφοσιωμένη και έντιμη.
Τα συναισθήματά της:
Θλίψη και απόγνωση την διακατέχουν για το διαχωρισμό της ύπαρξής της και του ονόματός της. Η ίδια είναι ηθική, τίμια ενώ το όνομά της διασυρμένο. Νιώθει πόνο για τα αθώα θύματα του τρωικού πολέμου. Στεναχωριέται γιατί ο άντρας της πολεμά για ένα είδωλο και νιώθει οίκτο για τον Πάρη που τον ξεγέλασαν. Νιώθει να «χάνει» τη ζωή της, αλλά ελπίζει, γι’ αυτό προσπέφτει ικέτισσα. Εξάλλου η προφητεία του Ερμή την κρατά ζωντανή. Νιώθει συναισθηματική και ψυχολογική πίεση από τον Θεοκλύμενο. Νιώθει όμως και ένοχη, άσχετα αν όλα έγιναν από τους θεούς, γι’ αυτό απολογείται συνεχώς (ο όνομά της άθελά της έχει συνδεθεί με τόσες καταστροφές
ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΊΑ: http://users.sch.gr/sirmkap/eleni-prologos.pdfhttp://glotta.ntua.gr/opal/announcements/aeg/%CE%A3%CE%A7%CE%9F%CE%9B%CE%99%CE%91%20%20%CE%A3%CE%A4%CE%97%CE%9D%20%20%CE%95%CE%9B%CE%95%CE%9D%CE%97.pdfhttp://users.sch.gr/fousteri/eleni/sxolia.pdf
1 η Σκηνή (1-82): Αφηγηματικός μονόλογος Ελένης ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ - Ο τόπος και οι άνθρωποι (τι προσδοκίες δημιουργούν τα ονόματα: Θεοκλύμενος, Θεονόη;) - Η ταυτότητα της ηρωίδας (αυτοπαρουσίαση) - Τα βάσανα της Ελένης στο παρελθόν - Τα βάσανα της Ελένης στο παρόν
ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗ:Η «καινή» Ελένη στην Αίγυπτο Ο ρόλος των θεών στη μοίρα της Ελένης (η Ήρα οργίζεται με την εκλογή του Πάρη, οπότε στην Τροία στέλνει το είδωλο της Ελένης και όχι την ίδια) Ο Πρωτέας βασιλιάς της Αιγύπτου, με παιδιά το Θεοκλύμενο και τη Θεονόη
Ι. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ – ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες ενσωματωμένοι στο κείμενο (στοιχεία όψης) τόπος: η Αίγυπτος - τάφος Πρωτέα - η Ελένη φτάνει ικέτισσα στον τάφο - πληροφορίες για το κάστρο (παλάτι Θεοκλύμενου)
ΙΙ. ΙΔΕΕΣ Σκεπτικισμός του Ευριπίδη: προτιμά τις ορθολογικές ερμηνείες των φαινομένων, επηρεάζεται από τις ιδέες των Σοφιστών (στοιχεία διάνοιας) - για τις πλημμύρες του Νείλου (=φυσική, λογική εξήγηση) - η λέξεις «φήμη», «τάχα», «αν είναι αλήθεια» εκφράζουν την αμφισβήτηση της ηρωίδας για τη θεϊκή καταγωγή της Η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι - το θέμα της ομορφιάς: θεωρείται πηγή ευτυχίας που όμως φέρνει δυστυχία στην ηρωίδα - το όνομα / το σώμα - Πρόφαση για την πρόκληση του Τρωικού πολέμου: η αρπαγή της «Ελένης» ≠ Αιτία του πολέμου: η απόφαση του Δία να μειώσει τον πληθυσμό των ανθρώπων και να τιμήσει τον Αχιλλέα
ΙΙΙ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ (στοιχεία ήθους) Το ήθος της ηρωίδας (η γνώμη των Ελλήνων για την Ελένη που ακολουθεί την εικόνα της Ελένης της παράδοσης διαφέρει από το ήθος της Ελένης σύμφωνα με τον Ευριπίδη) η Ελένη του Ευριπίδη - συζυγική πίστη - ομοιότητα Ελένης - Πηνελόπης (πιστές σύζυγοι/οι άνδρες για χρόνια μακριά λόγω του Τρωικού πολέμου/ μνηστήρες πιέζουν/ καθυστερούν το γάμο με τέχνασμα: αργαλειός-ικεσία) - ηθικός κώδικας τιμής η Ελένη της παράδοσης (και η γνώμη των Ελλήνων για την Ελένη) - άπιστη σύζυγος - αιτία του πολέμου και του θανάτου πολλών ανδρών
Η τραγικότητα της ηρωίδας: μετάπτωση από την ευτυχία στη δυστυχία, η ηρωίδα θύμα των θεών, δεν ελέγχει τη μοίρα της, πιέζεται από υπέρτερες δυνάμεις *περιπέτειες της Ελένης στο παρελθόν: - οργή της Ήρας για την εκλογή του Πάρη → ο Πάρης μεταφέρει το είδωλο της Ελένης στην Τροία - πόλεμος Ελλήνων-Τρώων εξαιτίας της Ελένης - μεταφορά της Ελένης στην Αίγυπτο από τον Ερμή μέσα σε μια νεφέλη * προβλήματα της Ελένης στο παρόν - το κακό όνομα της Ελένης και το μίσος για αυτήν ανάμεσα στους Έλληνες (τη θεωρούν αιτία του πολέμου/ αιτία του θανάτου πολλών ανδρών/ άπιστη σύζυγο) - ο Θεοκλύμενος την πιέζει για να την παντρευτεί → ικεσία Ελένης Αποτέλεσμα: «Τι να την κάνω τη ζωή πια;» προκαλεί στους θεατές έλεο και φόβο ≠ προφητική ρήση Ερμή: αποκατάσταση της Ελένης (προοικονομία) → ελπίδα
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 2 η Σκηνή (83-195): Διάλογος Ελένης – Τεύκρου
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΕΝΟΤΗΤΑΣ - Η είσοδος του Τεύκρου – η ταυτότητά του - Οι πληροφορίες του Τεύκρου (για: Τροία, Έλληνες, Ελένη, την οικογένειά της) - Ο σκοπός του ταξιδιού του Τεύκρου και η αποχώρησή του (ο τρόπος που τον αντιμετωπίζει η Ελένη) Οι σημαντικές πληροφορίες του Τεύκρου: - ανακοίνωση του τέλους του Τρωικού πολέμου και της καταστροφής της Τροίας - θάνατος Αχιλλέα και Αίαντα - φήμη για θάνατο Μενέλαου - επιβεβαίωση του μίσους των Ελλήνων για την Ελένη - πληροφορία για το θάνατο της μητέρας της Ελένης και των αδερφών της (εξαιτίας της)
Ι. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ – ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ Σκηνοθετικοί και σκηνογραφικοί δείκτες (στοιχεία όψης) - κάστρο, στοές, θριγκοί, παλάτι πλούσιου άρχοντα (στ. 83-86) - η σκευή του Τεύκρου: «με τούτη τη σαΐτα» (στ. 94) - κατάσταση Τεύκρου: «γιατί δυστυχισμένε μ’ αποστράφηκες έτσι...» (στ. 98-99)
Στιχομυθία - γρήγορος διάλογος ανά στίχο, που εκφράζει τη συναισθηματική ένταση - αγωνία των ηρώων και τη μεταφέρει στον θεατή, γοργός ρυθμός, δράση, πληροφορίες Τραγική ειρωνεία Άγνοια ≠ γνώση: οι θεατές γνωρίζουν ότι ο Τεύκρος μιλά με την Ελένη, ενώ ο ίδιος ο ήρωας το αγνοεί, βρίσκεται σε πλάνη → τραγικός ήρωας Δραματικός ρόλος της σκηνής με τον Τεύκρο
α) Η επιλογή του Τεύκρου - Είναι από τους λίγους φημισμένους ήρωες - επιζώντες του Τρωικού πολέμου (επικός ήρωας, όχι τυχαίο πρόσωπο) - Οι πληροφορίες πρέπει να δοθούν από υπεύθυνο και αξιόπιστο πρόσωπο (συμμετείχε ο ίδιος στα γεγονότα του Τρωικού πολέμου) - Η κοινή Μοίρα που έχει με την Ελένη - Νικητής αλλά παράλληλα εξόριστος και ανέστιος - Έμμεση αναφορά στο βασιλιά της Κύπρου Ευαγόρα - Κοινή Μοίρα Ελένης – Τεύκρου - είναι θύματα πολέμου - είναι θύματα μιας «κρίσης» («κρίση του Πάρη» για την ομορφότερη θεά & «κρίση περί των όπλων» για τα όπλα του Αχιλλέα) - σημαδεύονται και οι δύο από την απώλεια αγαπημένων προσώπων - απώλεια της πατρίδας (βρίσκονται αποδιωγμένοι ή εξόριστοι σε ξένο τόπο) - περιέπεσαν απότομα από την ευτυχία στη δυστυχία - δεν ορίζουν οι ίδιοι τη μοίρα τους - είναι τραγικά πρόσωπα - β) δραματική οικονομία - υπογραμμίζεται - εντείνεται η τραγικότητα της Ελένης (προκαλείται έλεος καi φόβος στους θεατές)- ανατρέπεται το στοιχείο που ως τώρα έδινε δύναμη στην Ελένη να αντισταθεί στο Θεοκλύμενο (= η ελπίδα της Ελένης να συναντήσει ζωντανό το Μενέλαο) → εντείνεται η αγωνία των θεατών - όταν αργότερα θα εμφανιστεί ο Μενέλαος, θα υπογραμμιστεί περισσότερο η μεταστροφή της τύχης της Ελένης - προβάλλεται η μαντική ικανότητα της Θεονόης (= προοικονομείται έτσι ο σημαντικός της ρόλος για την εξέλιξη του δράματος)
ΙΙ. ΙΔΕΕΣ: Ο αντιπολεμικός χαρακτήρας του έργου (ο Ευριπίδης ζει τον Πελοποννησιακο πόλεμο το έργο παρουσιάζεται στους Αθηναίους το 412 π. Χ. , ένα χρόνο μετά την καταστροφή του στόλου τους στη σικελική εκστρατεία) - Ο νικητής του πολέμου Τεύκρος είναι στην ουσία ‘χαμένος’. Ο πόλεμος φέρνει δυστυχία σε όλους, νικητές και ηττημένους. Αντι-ηρωική, αντι-επική διάσταση του πολέμου - Εδώ υπάρχει και η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι: αυτός που είναι νικητής και φαινομενικά θα έπρεπε να είναι ευτυχισμένος είναι δυστυχής. Οι καινοτομίες του Ευριπίδη - αλλαγή του μύθου της Ελένης - επίσκεψη του Τεύκρου στην Αίγυπτο (δεν αναφέρεται σε άλλες πηγές) - θάνατος της Λήδας και των αδερφών της Ελένης εξαιτίας της Η αντίθεση φαίνεσθαι / είναι: (είδωλο – Ελένη) Η Ελένη «αίτιος – αναίτιος»: είναι αθώα για ό,τι της καταλογίζουν, ταυτόχρονα όμως όλα συμβαίνουν εξαιτίας της → αίσθημα ενοχής
ΙΙΙ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ (στοιχεία ήθους)
Η συναισθηματική κατάσταση της Ελένης:Έκπληξη, επιθυμία να μάθει για την Τροία, αγωνία, πόνος για τη δυσφήμηση του ονόματός της, θρήνος για το φημολογούμενο θάνατο του Μενέλαου, καθώς και των άλλων μελών της οικογένειάς της, ενοχές, εντείνεται η τραγικότητά της.
Η συναισθηματική κατάσταση του Τεύκρου:Έκπληξη, ταραχή (για την ομοιότητα της γυναίκας που βλέπει με την Ελένη), θυμός, οργή, μίσος (για την Ελένη), θλίψη (για την εξορία από την πατρίδα του), πόνος και ενοχή (για το θάνατο του Αίαντα)
V. ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ:Σύνδεση της σκηνής με τη σύγχρονη με τον ποιητή ιστορική πραγματικότητα (η τραγωδία διδάχθηκε το 412 π. Χ., ένα χρόνο μετά την τραγική ήττα των Αθηναίων στη Σικελική εκστρατεία): - ο Ευριπίδης με την επιλογή του Τεύκρου έμμεσα αναφέρεται στα φιλικά αισθήματα των Αθηναίων για το σύγχρονό τους βασιλιά της Κύπρου Ευαγόρα, πιστό σύμμαχο των Αθηνών όταν όλοι τους τον είχαν εγκαταλείψει.
Θέματα:
1). Η «Ελένη» είναι δραματικό έργο προορισμένο να παρασταθεί. Επίσης, πρέπει να σκεφτούμε το δραματικό χώρο και το σκηνικό. Οι θεατές βλέπουν μια γυναίκα στη μέση της σκηνής. Καταλαβαίνουν ότι πρέπει να πρόκειται για πολύ σπουδαίο πρόσωπο. Ακολουθεί η αυτοπαρουσίαση της Ελένης οπότε λύνεται η απορία τους για την ταυτότητα του προσώπου. Το ίδιο ισχύει και στη 2η σκηνή. Ο Τεύκρος μπαίνει από τη δεξιά πάροδο υποδηλώνοντας στους θεατές ότι έρχεται από το λιμάνι. Κι εκείνος αυτοπαρουσιάζεται αλλά δίνει επιπλέον πληροφορίες για το ανάκτορο και το βωμό. Ο Σοφοκλής είναι εκείνος που εισήγαγε τη σκηνογραφία στο θέατρο και δίνει τις σκηνογραφικές πληροφορίες για να πληροφορήσει καλύτερα το κοινό.
2). Ο πρόλογος-δομικό στοιχείο της τραγωδίας. (βλ. τα κατά ποσόν μέρη της τραγωδίας ή το Λεξικό όρων στο τέλος του βιβλίου).
3). Μορφή και λειτουργία του συγκεκριμένου προλόγου: Στηρίζεται στην αντίθεση αφηγηματικό vs δραματοποιημένο ή μονόλογος vs διάλογος. Διαβάζουμε το παράλληλο κείμενο 1 (σελ.11) για να δούμε τη διαφορά του προλογικού αφηγηματικού μονολόγου από τον αντίστοιχο διαλογικό. Ο Πρόλογος της Ελένης έχει 2 σκηνές. Η 1η είναι μονόλογος ενώ η 2η είναι δραματοποιημένη. Με την 1η δίνονται πληροφορίες για την ηρωίδα και το μύθο ενώ με τη 2η εξοικονομείται η συνέχιση της δράσης και ευνοείται η τραγική ανάπτυξη του θέματος.
4). Η Ελένη-βασικό πρόσωπο του δράματος: Διαβάζουμε το παράλληλο κείμενο 2 (σελ.13), όπου γίνεται αναφορά στην παραδοσιακή εκδοχή του μύθου της Ελένης. Το κατηγορώ της Ανδρομάχης εναντίον της Ελένης και η αγγειογραφία μας βοηθούν να φέρουμε στο νου μας την παραδοσιακή Ελένη και να την αντιδιαστείλουμε με την Ελένη του Ευριπίδη. Ο Ευριπίδης αξιοποιεί μια διαφορετική εκδοχή του μύθου παρουσιάζοντας ουσιαστικά μια «καινή» Ελένη. Η Ελένη δεν είναι η δραματοποίηση ενός συγκεκριμένου μύθου αλλά μια νέα σύνθεση.
5). Η τραγική θέση της ηρωίδας: Στοιχεία που συνθέτουν την έννοια της τραγικότητας είναι: τα συναισθήματα ενοχής, η σύγκρουση με τους θεούς, η αναπόφευκτη μοίρα (ανάγκη), η απότομη μεταστροφή της τύχης, το ότι ο ήρωας πάσχει χωρίς να φταίει ή λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης (ύβρις). Την Ελένη την αποκαλούμε «τραγική» βλέποντας τη θέση της (τις συμφορές της, τις συνεχείς εναλλαγές της τύχης της, τις δοκιμασίες στις οποίες υπόκειται και τις περιπέτειες στις οποίες εμπλέκεται).
6). Η βασική αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι: Το σώμα σε αντίθεση με το όνομα, η πραγματικότητα σε αντίθεση με το φαινομενικό, εμφανίζονται συνεχώς σε όλο το έργο. Ο Τρωικός πόλεμος, σύμφωνα με το έργο, έγινε όχι πια εξαιτίας της Ελένης αλλά εξαιτίας ενός ειδώλου της Ελένης, φανταστικού και παραπλανητικού. Η τυπική αντίθεση μεταξύ ονόματος και σώματος παρουσιάζεται για πρώτη φορά στα τελευταία έργα του Ευριπίδη. Πιθανόν ο ίδιος να είχε επηρεαστεί από τις γνωστικές θεωρίες του Γοργία κι έτσι να άρχισε να προβληματίζεται πάνω στη δυσκολία, για να μην πούμε την αδυναμία, απόκτησης της πραγματικής γνώσης. Το θέμα εισάγεται αμέσως από την αρχή, καθώς η Ελένη εκφράζει αμφιβολίες για την εκδοχή της δικής της γέννησης από ένα αυγό δημιουργημένο από το Δία.
7). Το θέμα του πολέμου: Πολλές φορές στον Πρόλογο, αλλά και σε ολόκληρο το έργο, θίγεται το θέμα του πολέμου. Υπάρχουν αναφορές στα μυθολογικά «αίτια», στις απώλειες και στη ματαιότητα του πολέμου. Οι αναφορές αυτές παραπέμπουν βέβαια στο ιστορικό πλαίσιο του έργου (Σικελική εκστρατεία και καταστροφή). Η διάσταση με την οποία παρουσιάζεται ο πόλεμος (αντιηρωική, αντιεπική) γίνεται αισθητή μέσα από την κατάσταση του Τεύκρου (νικητής αλλά και παράλληλα εξόριστος και ανέστιος).
8). Η επιλογή του Τεύκρου: Βασική απορία από την ανάγνωση του Προλόγου είναι: Γιατί ο Τεύκρος; α. Ο Τεύκρος όχι μόνο έζησε τη φρίκη του πολέμου στην Τροία, αλλά επέστρεψε στην Ελλάδα, άρα μπορεί να πληροφορήσει την Ελένη για τους δύο τόπους. β. Η περιπέτειά του παρουσιάζει κοινά σημεία με την Ελένη ή το Μενέλαο. Όπως η Ελένη έτσι και ο Τεύκρος είναι μισητός. Όπως η Ελένη, έτσι κι ο ίδιος υφίσταται μια άδικη εξορία. Όπως αυτή, επιθυμεί κι αυτός να συμβουλευτεί τητη Θεονόη.
9). Στάση του Ευριπίδη απέναντι στο μυθικό παρελθόν: α. Ο Ευριπίδης υιοθετεί συγκεκριμένες μυθικές παραδόσεις αλλά δίνει τη δική του εκδοχή: π.χ. Ο Πρωτέας υπάρχει στην ελληνική μυθολογία αλλά είναι θαλάσσιος δαίμονας με μαντικές ικανότητες που μπορούσε να μεταμορφώνεται σε ό,τι ήθελε. Στην Ελένη όμως παρουσιάζεται σαν ο βασιλιάς της Αιγύπτου. Ο Θεοκλύμενος ήταν μάντης που γεννήθηκε στο Άργος αλλά μετά πήγε στην Πύλο και τελικά στην Ιθάκη. Στην Ελένη όμως παρουσιάζεται σαν γιος του νεκρού Πρωτέα. β. Ο Ευριπίδης, επηρεασμένος από τους σοφιστές, αμφισβητεί την άκριτη αποδοχή του μυθικού παρελθόντος. Στοιχεία που δείχνουν την αμφισβήτηση είναι ο μύθος της «καινής» Ελένης καθώς και πώς παρουσιάζονται οι θεοί μέσω της Ελένης.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
Τι ήταν ο πρόλογος στη αρχαία τραγωδία και ποιος ο λειτουργικός του ρόλος;
Πρόλογος κατά τον Αριστοτέλη είναι το κατά ποσόν μέρος της τραγωδίας που προηγείται τη παρόδου του Χορού. Με τον πρόλογο γίνεται εισαγωγή στο θέμα τη τραγωδίας. Με τον πρόλογο οι ήρωες, μόνοι τους πάνω στο λογείο, χωρίς τον Χορό, συστήνονται στους θεατές και τον κατατοπίζουν για τη υπόθεση γενικά. Δηλαδή δηλώνουν το όνομά τους, τα στοιχεία της προσωπικότητάς τους, την καταγωγή, την τωρινή τους θέση, τα παθήματα, τις προθέσεις τους. Είναι κάτι σαν το σημερινό «πρόγραμμα» του θεάτρου. Ο πρόλογος είναι μέρος αναγκαίο γιατί δεν υπάρχει αφηγητής, όπως στο έπος που να οδηγεί το κοινό στην υπόθεση. Η δράση του έργου είναι μέρος μιας μεγάλης μυθικής ιστορίας που πρέπει να συνδεθεί με τα προηγούμενα και τα επόμενα. Η δράση θα εξελιχτεί γρήγορα, άρα οι θεατές πρέπει να γνωρίσουν τη υπόθεση. Στο σημερινό θέατρο με σκηνογραφικά τεχνάσματα ο σκηνοθέτης εντάσσει το έργο μέσα στο παρελθόν και το μέλλον, πράγμα αδύνατο με το φτωχό σκηνικό της αρχαίας παράστασης. Αυτό το κενό το καλύπτει ο πρόλογος. Ο Ευριπίδης κατηγορήθηκε για ανιαρούς, στατικούς και συμβατικούς προλόγους, γιατί κυριαρχούσε η εκτενής εξιστόρηση σε πρώτο πρόσωπο και λιγότερο ο διάλογος. Μπορεί οι πρόλογοί του να μην είναι συναρπαστικοί, αλλά είναι αναγκαίοι γιατί στα έργα του υπάρχει μεγάλη πλοκή, πολλά πρόσωπα και επομένως η κατατόπιση των θεατών είναι απαραίτητη.
Ποιος είναι ο τόπος δράσης στη τραγωδία του Ευριπίδη Ελένη;
Η ηρωίδα πάνω στο λογείο, στους στίχους 1-18 του προλόγου, αναφέρεται στον τόπο που μένει (Αίγυπτο, παλάτι Πρωτέα), αλλά δίνει και πάρα πολλές πληροφορίες για την οικογένεια του βασιλιά Πρωτέα (βλ. κείμενο). Ο ποιητής πρέπει οπωσδήποτε να κατατοπίσει τους θεατές ότι η Ελένη βρίσκεται στην Αίγυπτο, γιατί πιστεύουν, σύμφωνα με τον γενικό μύθο, ότι είναι στην Τροία, ενώ στον μύθο του Ευριπίδη εκεί βρίσκεται το είδωλο – ομοίωμα.
Ποια ήταν η ταυτότητα και η καταγωγή της Ελένης; Ποιες παραδόσεις υπάρχουν για την καταγωγή της;
Η ηρωίδα στους στίχους 19-25 δίνει αυτές τις πληροφορίες. Η μία παράδοση λέει ότι είχε πατέρα τον Τυνδάρεω και αδέρφια την Κλυταιμνήστρα τον Κάστορα και τον Πολυδεύκη. Η άλλη τον Δία και αδέρφια μόνο τον Πολυδεύκη. Με την φράση «αν είναι αλήθεια» ο Ευριπίδης εκφράζει τον προβληματισμό και την επιφύλαξη για το αν αληθεύει η δεύτερη παράδοση. Άρα ακόμα και η καταγωγή που για τους περισσότερους ανθρώπους είναι μία στέρεη και ακλόνητη αλήθεια, για την Ελένη είναι κάτι αβέβαιο και ρευστό.
Ποιο είναι το τωρινό της πρόβλημα;
Το εκθέτει στου στ. 60-82. Μετά τον θάνατο του Πρωτέα ο γιος του ο Θεοκλύμενος θέλει να την παντρευτεί. Η Ελένη αντιστέκεται γιατί μ΄ αυτόν τον τρόπο θα ατιμάσει τον γάμο της και δε θα γυρίσει ποτέ στην Ελλάδα. Κατέφυγε ικέτισσα στον τάφο του Πρωτέα για να αποφύγει το γάμο (στ. 80 η ικεσία). Οι Έλληνες πίστευαν ότι το πνεύμα του νεκρού μπορούσε να τους δώσει βοήθεια. Σύμφωνα με τους άγραφους νόμους ο ικέτης είναι ιερό πρόσωπο που προστάτευε ο Δίας.Επίσης οι Αιγύπτιοι έθαβαν κοντά τους τους νεκρούς. Έτσι δικαιολογείται η ύπαρξη του τάφου εκεί. Ο Θεοκλύμενος ήθελε κοντά του τον τάφο του πατέρα του. Γιατί η Ελένη αναρωτιέται «Τι να την κάνω τη ζωή πια;»
Η Ελένη έχει συνείδηση ότι όλοι οι Έλληνες την καταριούνται, γιατί τη θεωρούν «προδότρα» του Μενελάου (έφυγε με τον Πάρη) και «αιτία» του Τρωικού πολέμου, ενώ στην πραγματικότητα δεν έφταιγε η ίδια για τον διαγωνισμό των θεών, ούτε βέβαια πήγε η ίδια στην Τροία μαζί με τον Πάρη, αλλά το είδωλό της, το ομοίωμά της. Εκείνη αγνή και αθώα, πιστή στον γάμο αρνείται να παντρευτεί τον Θεοκλύμενο γι’ αυτό προσπέφτει ικέτισσα στον τάφο του Πρωτέα. Αν συμβεί αυτό, θα προστεθεί ακόμα μια συμφορά στη δυστυχία της. Ο Ερμής της είχε υποσχεθεί ότι θα γυρίσει στον άντρα της αφού του έμεινε πιστή. Τώρα όμως όλα κινδυνεύουν να ανατραπούν.
Ποιες πληροφορίες δίνει η Ελένη στον αφηγηματικό της μονόλογο; Ο Ευριπίδης με την τεχνική του αφηγηματικού μονολόγου δίνει στους θεατές τις εξής πληροφορίες: Τόπο δράσης (Αίγυπτος, κοντά στον τάφο του Πρωτέα) Για τον Πρωτέα και την οικογένειά του Ταυτότητα και καταγωγή της Ελένης Περιπέτειες ηρωίδας (Κρίση θεών –είδωλο στην Τροία – Τρωικός πόλεμος) Τωρινό πρόβλημα (γάμος με τον Θεοκλύμενο)
Ποιες σκηνοθετικές και σκηνογραφικές πληροφορίες δίνει στους θεατές ο Ευριπίδης;
Ο Ευριπίδης, όπως και κάθε τραγικός ποιητής, είναι και σκηνοθέτης και σκηνογράφος του έργου του. Η σκηνή ζωντανεύει μπροστά στα μάτια μας με όλη: Βάζει την ηρωίδα του να δείχνει τον ποταμό Νείλο: «Να ο Νείλος» (σκηνοθετική ένδειξη). Μπορεί να υπήρχε πίσω κάποια ζωγραφική απεικόνιση απλά η αναφορά ερεθίζει την φαντασία του θεατή. Η δράση εκτυλίσσεται στο νησί Φάρο, λίγο έξω από την Αίγυπτο. Ως εκ τούτου δεν μπορεί να βλέπει η Ελένη τον Νείλο. Ίσως όμως ο Νείλος, επειδή ταυτίζεται με την ίδια της την ύπαρξη στην Αίγυπτο, δεν δηλώνει τον ίδιο τον ποταμό, αλλά ολόκληρη τη μακρινή Αίγυπτο. Πίσω από το λογείο είναι η πρόσοψη των ανακτόρων του Πρωτέα (στ. 56) και κάπου εκεί κοντά βρίσκεται το μνήμα του. Πάνω στο μνήμα η Ελένη πεσμένη από την αρχή τον παρακαλεί να την προστατεύσει, ή είναι όρθια και πέφτει σ’ αυτό το σημείο αργότερα (σκηνογραφικό, στ.79). Στο στίχο 3 παρουσιάζει τους κάμπους της Αιγύπτου, οι οποίοι ίσως απεικονίζονται ζωγραφικά στο σκηνικό. Μπροστά σ’ ένα ανάκτορο ίσως με εξωτικά στοιχεία, αφού είναι στην Αίγυπτο, μια γυναίκα πεσμένη ικετεύει. Άρα μας προετοιμάζει για τα συγκλονιστικά γεγονότα που θα έρθουν.
Ποια ήταν η επικρατούσα αντίληψη στην εποχή του Ευριπίδη για τις πλημμύρες του Νείλου και ποια θεωρία – ερμηνεία αντιτάσσει ο Ευριπίδης για την εξήγηση αυτού του φαινομένου;
Βλέπουμε εδώ την κριτική στάση του Ευριπίδη απέναντι στις καθιερωμένες θρησκευτικές αντιλήψεις του καιρού του, λόγος για τον οποίο χαρακτηρίστηκε άθεος. Ο Ευριπίδης εκφράζει το σκεπτικισμό του διά στόματος Ελένης για την θρησκευτική αντίληψη που επικρατεί για τις πλημμύρες του Νείλου ότι δηλαδή ο Νείλος πλημμύριζε επειδή ο Δίας έστελνε βροχές. Ο Ευριπίδης υιοθετεί την άποψη του δασκάλου του φιλοσόφου Αναξαγόρα ότι πλημμυρίζει ο Νείλος επειδή λιώνουν τα χιόνια στα βουνά της Αιθιοπίας. Σήμερα πιστεύουμε ότι: Πέφτουν συνεχείς βροχές άνοιξη και καλοκαίρι στα βουνά της Αιθιοπίας γι’ αυτό πλημμυρίζει και ο Νείλος.
Ποια γνωρίσματα της ομηρικής και της μεταομηρικής παράδοσης διατηρεί ο Πρωτέας;Στην ομηρική παράδοση ήταν θαλάσσια θεότητα που βοηθά τον Μενέλαο να γυρίσει στη Σπάρτη. Είχε μάλιστα μαντικές ικανότητες. Στη μεταομηρική παράδοση έχει ανθρώπινη υπόσταση και βασιλική ιδιότητα. Στον Ευριπίδη λοιπόν ο Πρωτέας είναι ο άνθρωπος – βασιλιάς και όχι θαλάσσια θεότητα και βασιλεύει στην Αίγυπτο. Ο Δίας τον εμπιστεύεται επειδή είναι έντιμος και ηθικός. Η Ελένη μας πληροφορεί ότι όντως της φέρθηκε ευγενικά. Μάλιστα αυτήν την προστασία εξακολουθεί να της την παρέχει και από τον τάφο.
Πώς φαίνεται η τραγικότητα της Ελένης στους στίχους 32-33, 37-38 και 62-68; Ποια στοιχεία προκαλούν τον έλεο και τον φόβο στους θεατές;
Στους στ. 32-33 η Ελένη δηλώνει ότι η ομορφιά που για άλλες γυναίκες είναι χάρισμα, γι’ αυτήν στάθηκε αιτία της δυστυχίας της. Στους στ. 37-38 συνδέει τις συμφορές με τη θεία βούληση και μάλιστα με την οργή της Ήρας που εκδικήθηκε τον Πάρη με το να αρπάξει την Ελένη, να εμποδίσει το γάμο τους και να του δώσει το είδωλο. Άρα υποφέρει χωρίς να φταίει. Επίσης εδώ φαίνεται ο σκεπτικισμός του Ευριπίδη σχετικά με τις θρησκευτικές αντιλήψεις (θεοί με ανθρώπινες αδυναμίες). Στους στ. 62-68 την τραγική θέση της Ελένης τονίζουν οι κατάρες των Ελλήνων και η πεποίθησή τους ότι η Ελένη είναι άπιστη σύζυγος και αιτία του Τρωικού πολέμου. Όλα όμως είναι ψεύτικα: Είναι πιστή σαν την Πηνελόπη, ο πόλεμος έγινε γιατί το ήθελαν οι θεοί (Δίας και Ήρα, ο Δίας για να μειώσει τον πληθυσμό και να τιμήσει τον Αχιλλέα, η Ήρα για να εκδικηθεί τον Πάρη) και όχι η ίδια. Οι θεοί με τις μηχανορραφίες τους μετέτρεψαν το όνομά της σε συνώνυμο του ολέθρου και της απιστίας (Ελένη< αιρω+ναυς= καταστρέφω πλοία, κατά μία ετυμολόγηση). Όλοι την θεωρούν υπεύθυνη για έναν πόλεμο που η ίδια ποτέ δεν προκάλεσε. Μισεί όμως και τον εαυτό της που άθελά της προκάλεσε τόσες συμφορές και αυτές οι αντιφάσεις συνθέτουν το τραγικό της αδιέξοδο. Οι θεατές νιώθουν «έλεο», συμπονούν την ηρωίδα, γιατί υποφέρει χωρίς να φταίει και έχει εγκλωβιστεί στα παιχνίδια των θεών. Νιώθουν και «φόβο» για την τύχη της ηρωίδας και τα όσα την απειλούν.
Ποια αντίφαση δημιουργούν οι σ.53-59 ως προς τη στάση των δύο θεών (Δία και Ήρας) απέναντι στην Ελένη;
Ο Ευριπίδης θεωρεί ότι το είδωλο της Ελένης που η Ήρα έδωσε στον Πάρη είναι η πρόφαση, η δικαιολογία, ενώ η αιτία είναι α) το ότι ο Δίας θέλει να μειώσει τον πληθυσμό της γης (βλ. Κύπρια έπη) και β) να τιμήσει, να δοξάσει τον Αχιλλέα, κατά την Ιλιάδα. Όμως ο Δίας υποτάσσεται στη θέληση της Ήρας, να τιμωρηθούν οι Τρώες (αφού Πάρης δεν της έδωσε το βραβείο). Πού τα γνωρίζει η Ελένη; Ίσως της τα είπε ο Ερμής Ίσως τα είπε η Θεονόη Ίσως εκφράζει τις λαϊκές αντιλήψεις γύρω από αυτό το θέμα. Φαινομενικά υπάρχει αντίφαση για το ποιος έστειλε την Ελένη την Αίγυπτο: Ο Δίας ή η Ήρα; Τέτοιου είδους αντιφάσεις είναι γνωστές στο έργο του Ευριπίδη.
Να σχολιάσετε τους στίχους 50-52
Η Ελένη λέει στους θεατές ότι ο Τρωικός πόλεμος οφείλεται στη βουλή των θεών, δεν έχει η ίδια ευθύνη, αφού στην Τροία πήγε το είδωλό της, το όνομά της μόνο. Με τους στίχους αυτούς ο Ευριπίδης κριτικάρει τον Τρωικό πόλεμο και έμμεσα γελοιοποιεί την αιτία κάθε πολέμου. Αποκαθιστά στη συνείδηση των θεατών την Ελένη. Άδικα, κατηγορήθηκε ως άπιστη, ως αιτία πολέμου. Η Ελένη δε φταίει που χάθηκαν τόσες ψυχές στου Σκάμανδρου το ρέμα. Άδικα από παντού άκουσε κατάρες. Άδικα οι Έλληνες τη θεωρούν προδότρα του άντρα της.
Τι υπογραμμίζει η Ελένη με τη δήλωσή της ότι ο Μενέλαος ο δόλιος πολεμά στην Τροία;(59-62)
Η δήλωσή της υπογραμμίζει την ψευδαίσθηση που ζουν οι Έλληνες ότι η Ελένη είναι στην Τροία ενώ εκεί δεν ξέρουν ότι είναι το είδωλό της και επομένως ο Ευριπίδης τονίζει τον παραλογισμό του πολέμου που συχνά γίνεται για ασήμαντες αφορμές και παρασύρει ανθρώπους και λαούς στην καταστροφή.
Γιατί οι στίχοι 69-73 προοικονομούν την εξέλιξη του μύθου; Πού αλλού υπάρχει προοικονομία;
Προοικονομία είναι η προειδοποίηση (εδώ με τον Ερμή) ή η κατάλληλη προετοιμασία, προγραμματισμός και οργάνωση, ώστε να συμβούν τα επόμενα. Ο Ερμής διαβεβαιώνει την Ελένη ότι θα γυρίσει πίσω με τον άντρα της. Τα προφητικά αυτά λόγια κρατούν την ηρωίδα στη ζωή και προοικονομούν την εξέλιξη του μύθου, την ευτυχή κατάληξη του έργου. Υπονοείται και ότι κάποια πρόσωπα θα παίξουν σημαντικό ρόλο στην πλοκή: Θεοκλύμενος, Θεονόη, Μενέλαος. Τίποτα όμως δε μας προετοιμάζει για την εμφάνιση του Τεύκρου. Ο Τεύκρος θα φέρει την περιπέτεια και το απρόσμενο, κάτι που συνηθίζει ο Ευριπίδης.
Τι φανερώνουν στους στίχους 78-82 οι λέξεις «τιμώντας», «τιμή», «ντροπή» σχετικά με το ήθος της Ελένης;
Είναι στοιχεία του ηρωικού ηθικού κώδικα. Η Ελένη αγωνίζεται να διατηρήσει την τιμή της και να αποφύγει τη ντροπή να παντρευτεί τον Θεοκλύμενο. Η πίστη και η αφοσίωσή της θυμίζει την Πηνελόπη.
Ποια νέα στοιχεία περιέχει ο μονόλογος της Ελένης σε σχέση με τον γνωστό μύθο;
Πολλά στοιχεία του μύθου προϋπήρχαν. Ο Ευριπίδης τα μετέπλασε για να δημιουργήσει τραγικό και ηθικό βάθος στους ήρωές του. Γενικότερα ο Ευριπίδης αντιμετωπίζει τους μύθους με μεγάλη ελευθερία. Νέα στοιχεία είναι: Η ιδέα του ειδώλου της Ελένης στην Τροία Η Θεονόη με την ιδιότητα της μάντισσας και ο Θεοκλύμενος ως ασεβής Η Ελένη είναι πιστή, έντιμη και ηθική Αιτία του Τρωικού πολέμου είναι οι επιθυμίες του Δία και όχι η Ελένη Ο Ερμής προφητεύει επιστροφή Ο Πρωτέας είναι ένας έντιμος βασιλιάς Αιτία για τις συμφορές της Ελένης είναι η θέληση των θεών Σε ποια σημεία του κειμένου εκφράζει ο Ευριπίδης σκεπτικισμό για διάφορες αντιλήψεις της εποχής του; Μύθος του Νείλου –Μύθος του Δία και της Λήδας: Αμφιβάλλει για την εγκυρότητα των μύθων Στ. 2-4:Σκεπτικισμός για τις θρησκευτικές αντιλήψεις τη εποχής Στ. 25: Καταγωγή της Ελένης από τον Δία Στ. 37:Οργίστηκε η Ήρα: Αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό μια θεά με τόσο ταπεινά κίνητρα Αμφισβητεί το κύρος της ανθρώπινης γνώσης που στηρίζεται σε φαινόμενα (πολεμούν οι Αχαιοί για μια φαινομενικά αληθινή Ελένη. Οι πόλεμοι γίνονται για ένα τίποτα, για ένα φάντασμα (ο Αθηναίος θεατή φέρνει στο μυαλό του τον δικό του πόλεμο εκείνη την εποχή με την Σπάρτη)
Ποιες αφηγηματικές τεχνικές χρησιμοποιεί ο ποιητής στον μονόλογο της Ελένης; Ποιος είναι ο λειτουργικός τους ρόλος;
Χρησιμοποιεί σε κάποια σημεία την τριτοπρόσωπη αφήγηση, αλλά και το α΄ πρόσωπο όταν μιλά για τον εαυτό της. Έτσι υπάρχει ποικιλία και αποφεύγεται η μονοτονία. Ο ποιητής χρησιμοποιεί τον μονόλογο. Ο μονόλογος βοηθά στο να εκφράσει ο ήρωας άμεσα και πιο ζωντανά τις σκέψεις του τις ιδέες και τα συναισθήματά του. Επίσης περιέχει υψηλό δείκτη πληροφορητικότητας. Υπάρχει προοικονομία: Προοικονομία είναι η προειδοποίηση και η κατάλληλη προετοιμασία, ο προγραμματισμός και η οργάνωση ώστε να συμβούν τα επόμενα. Εδώ ο χρησμός του Ερμή προοικονομείται το αίσιο τέλος, ενώ η μαντική ικανότητα της Θεονόης και η ασέβεια του Θεοκλύμενου θα παίξουν και αυτά το ρόλο τους. Έτσι δημιουργείται και αγωνία στους θεατές για την συνέχεια. Υπάρχει εγκιβωτισμός (στ. 26-59): Εγκιβωτίζονται οι περιπέτειες της Ελένης από το παρελθόν στο παρόν. Η δράση του έργου είναι τμήμα μιας μεγάλης μυθικής ιστορίας που πρέπει να συνδεθεί με αυτήν. Επίσης τονίζεται ο ιστορική συνέχεια της τραγικότητας της ηρωίδας. Υπάρχει ειρωνικό ύφος στον στίχο 56: Ειρωνεύεται τον Δία που την προστάτεψε, στέλνοντάς την στην Αίγυπτο με ένα καλό ταξίδι, αφού ο ίδιος και η Ήρα πρώτα της κατέστρεψαν τη ζωή. Η χρήση άλλοτε του ενεστώτα, όταν αναφέρεται στο παρόν, και παρελθοντικών χρόνων, όταν αναφέρεται στο παρελθόν.
Ποιες είναι οι ιδέες της Ελένης; (Διάνοια)
Η Ελένη αμφισβητεί τους μύθους και την εντιμότητα των θεών. Σχολιάζει τον Δία και την απάτη προς τη μητέρα της και αμφισβητεί ακόμα και την ίδια της την καταγωγή (στ. 25, Αν είναι αλήθεια», «δολερά») Δεν χαρακτηρίζει την Αφροδίτη και την Ήρα, όμως ο στ. 37 ( «Οργίστηκε η Ήρα…») δείχνει ότι η Ελένη βλέπει με σκεπτικισμό τις ανθρώπινες αδυναμίες της θεάς. Η αρπαγή της Ελένης, το έπαθλο του αγώνα ήταν η αφορμή του πολέμου. Αιτία ήταν η βούληση των θεών: Ο Δίας να μειώσει τον πληθυσμό της γης και να δοξάσει τον Αχιλλέα (στ. 47- 50). Απομυθοποιεί και γελοιοποιεί τον πόλεμο Η ομορφιά είναι η αιτία της δυστυχίας της (στ. 32-33):Το ότι η ομορφιά είναι καταστροφική απορρέει από το ότι ξεπερνά το ανθρώπινο μέτρο και γι΄ αυτό οδηγεί σε συμφορά (ύβρη –τίση). Επίσης, ανατρέπει το κοινωνικό στερεότυπο που θέλει την ομορφιά να εξασφαλίζει καταξίωση, επιτυχία, κοινωνική αποδοχή. Στην περίπτωσή της προκάλεσε το ακριβώς αντίθετο. Σπουδαία η άποψή της περί της διάστασης ανάμεσα στην ουσία και τα φαινόμενα, στην αλήθεια και τις εντυπώσεις. Οι άνθρωποι είναι αφελείς και πιστεύουν τα πάντα, χωρίς να αναρωτιούνται αν είναι αληθινά. Ο Πάρης πίστευε ότι είχε την Ελένη, ο Μενέλαος ότι πολεμούσε γι΄ αυτήν. Κανείς δεν αναζήτησε την αλήθεια και η Ελένη είναι το εξιλαστήριο θύμα που θα τους απαλλάξει από τις ευθύνες τους. Ο Ευριπίδης μέσα από την Ελένη εκφράζει τους δικούς του προβληματισμούς, όπως αυτοί διαμορφώνονται και από την ιδεολογική επιρροή που άσκησε στη σκέψη του το φιλοσοφικό κίνημα σοφιστών (πρώτος ελληνικός διαφωτισμός).
Ποια είναι η προσωπικότητα της Ελένης; (Ήθος)
Η Ελένη είναι μια γυναίκα από αριστοκρατική γενιά και έχει τα εξής γνωρίσματα: Είναι αφοσιωμένη σύζυγος και αθώα για όσα τη συκοφαντούν.Είναι σεμνή και θεοσεβής. Αγωνίζεται ως εκπρόσωπος της ηρωικής εποχής, να διαφυλάξει την τιμή και την αξιοπρέπειά της. Είναι μια άλλη «Πηνελόπη» Δεν είναι όμως μια συνηθισμένη γυναίκα. Έχει ίσως θεϊκή καταγωγή και η ζωή της καθορίζεται από τις απάτες των θεών. Ο Δίας ως κύκνος εξαπάτησε τη μητέρα της. Έγινε «άπιστη», γιατί η Αφροδίτη την έταξε στον Πάρη. Έμεινε πιστή, γιατί η Ήρα έδωσε στον Πάρη το είδωλό της. Είναι η ωραιότερη γυναίκα του κόσμου, αλλά η ομορφιά της έγινε αιτία πολέμου. Είναι διπλή και αντιφατική. Η Ελένη –είδωλο είναι ανήθικη, άπιστη, αυτάρεσκη, καταστροφική. Η πραγματική Ελένη στην Αίγυπτο είναι πιστή, αφοσιωμένη και έντιμη.
Τα συναισθήματά της:
Θλίψη και απόγνωση την διακατέχουν για το διαχωρισμό της ύπαρξής της και του ονόματός της. Η ίδια είναι ηθική, τίμια ενώ το όνομά της διασυρμένο. Νιώθει πόνο για τα αθώα θύματα του τρωικού πολέμου. Στεναχωριέται γιατί ο άντρας της πολεμά για ένα είδωλο και νιώθει οίκτο για τον Πάρη που τον ξεγέλασαν. Νιώθει να «χάνει» τη ζωή της, αλλά ελπίζει, γι’ αυτό προσπέφτει ικέτισσα. Εξάλλου η προφητεία του Ερμή την κρατά ζωντανή. Νιώθει συναισθηματική και ψυχολογική πίεση από τον Θεοκλύμενο. Νιώθει όμως και ένοχη, άσχετα αν όλα έγιναν από τους θεούς, γι’ αυτό απολογείται συνεχώς (ο όνομά της άθελά της έχει συνδεθεί με τόσες καταστροφές
ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΊΑ: http://users.sch.gr/sirmkap/eleni-prologos.pdfhttp://glotta.ntua.gr/opal/announcements/aeg/%CE%A3%CE%A7%CE%9F%CE%9B%CE%99%CE%91%20%20%CE%A3%CE%A4%CE%97%CE%9D%20%20%CE%95%CE%9B%CE%95%CE%9D%CE%97.pdfhttp://users.sch.gr/fousteri/eleni/sxolia.pdf
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.