''ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ'' ΤΟΥ ΒΙΤΣΕΝΤΖΟΥ ΚΟΡΝΑΡΟΥ

O Βιτσέντζος Κορνάρος (26 Μαρτίου 1553 – 1613 ή 1614) ήταν Κρητικός ποιητής. Θεωρείται ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της κρητικής λογοτεχνίας, συγγραφέας του αφηγηματικού ποίηματος Ερωτόκριτος και πιθανώς του θρησκευτικού δράματος Η Θυσία του Αβραάμ
.

1. Εισαγωγή

Ο «Ερωτόκριτος» είναι ένα πολύστιχο αφηγηματικό ποίημα, ένα έμμετρο μυθιστόρημα. Αποτελείται από δέκα χιλιάδες περίπου δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους και είναι χωρισμένο σε πέντε μέρη. Ως θέμα του έχει τον περιπετειώδη έρωτα του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας. Ο ποιητής του μας διηγείται με γνήσια αφηγηματική τέχνη και βαθύ λυρισμό τις φάσεις που πέρασε ο έρωτας των δύο νέων, ώσπου να καταλήξει στο ευτυχισμένο τέλος, το γάμο. Ως πρότυπο του ο Κορνάρος είχε το μεσαιωνικό γαλλικό μυθιστόρημα «Παρίσης και Βιέννα».

Ο «Ερωτόκριτος» πρωτοτυπώθηκε στα 1713. Από τότε το έργο γνώρισε πολλές εκδόσεις, διασκευές και μεταφράσεις σε ξένες γλώσσες, γεγονός που φανερώνει τη μεγάλη του δημοτικότητα.

Η γλώσσα του ποιήματος είναι απλή, αλλά συγχρόνως και έντεχνη και λογοτεχνική. Πρόκειται για το κρητικό ιδίωμα και μάλιστα αυτό της Σητείας.

ΘΕΜΑΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ

Οι αξίες της γνώσης και της αρετής

Η αξεπέραστη κοινωνική διαφορά ως εµπόδιο στο γάµο των δύο νέων

Το αποτυχηµένο προξενιό και η δύναµη της βασιλικής βίας

Η πολεµική ορµή και ο επικός χαρακτήρας του Ερωτόκριτου

Ο ποιητής αφηγητής. Ο ποιητής είναι ο αφηγητής της ιστορίας. Γνωρίζει τα πάντα, κατευθύνει την εξέλιξη της ιστορίας, σχολιάζει και κρίνει τα γεγονότα και τα πρόσωπα και δίνει το λόγο στους ήρωες, οι οποίοι διεκπεραιώνουν τους ρόλους τους λέγοντας σε ευθύ λόγο ο καθένας τα λόγια του. Στον Ερωτόκριτο ο ποιητής προαναγγέλλει κάθε φορά την παρουσία του στα αφηγηματικά μέρη του έργου, βάζοντας τη λέξη «Ποιητής», όταν ο λόγος περνάει σ' εκείνον, όπως βάζει τα ονόματα των ηρώων του πριν από τα λόγια τους στα διαλογικά μέρη.

Για όσους ενδιαφέρονται να διαβάσουν ολόκληρο το έργο βρίσκεται εδώ

ΠΡΩΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ (Γ.891-936)

Οι ενέργειες του Πεζόστρατου

Ο ποιητής-αφηγητής παρουσιάζει με αριστοτεχνικό τρόπο την πορεία και τα στάδια που ακολούθησε ο Πεζόστρατος από τη στιγμή κατά την οποία άρχισε να μιλάει στο βασιλιά ως τη στιγμή που του έκανε την πρόταση για το γάμο των παιδιών τους. Έτσι:

·         Στην αρχή ο ποιητής-αφηγητής αναφέρεται συγκεφαλαιωτικά στα επιχειρήματα και στις περιστροφές του Πεζόστρατου, για τις οποίες έχει ήδη μιλήσει παραπάνω: ή φέρνε ξόμπλια απόμακρα, πράματα περασμένα καθώς και παραβολές.

·         Ύστερα από το «τι» (από αυτά που έλεγε ο Πεζόστρατος, για να προετοιμάσει το έδαφος), ο ποιητής-αφηγητής έρχεται στο «πώς», στον τρόπο με τον οποίο τα έλεγε ο Πεζόστρατος. Τα έλεγε λοιπόν έναν ένακαι αγάλια αγάλια.

·         Στη συνέχεια ο Πεζόστρατος πλησιάζει στην κρίσιμη στιγμή: σώνει, ήρχισε να ξαμώνει.

·         Όμως την τελευταία στιγμή ο Πεζόστρατος διστάζει και αμφιταλαντεύεται: ενώ δυο τρεις φορές αποπειράται να μιλήσει, τον συγκρατεί και τον εμποδίζει η εσωτερική φωνή της σύνεσης {οπίσω τον εγιάγερνε κι εκράτειε τον η γνώση. Ο ποιητής σ' αυτό το σημείο προσωποποιεί τη σύνεση, για να υπογραμμίσει τη δύναμη της εσωτερικής αντίστασης τουΠεζόστρατου.

·         Το προτελευταίο στάδιο των ενεργειών του Πεζόστρατου είναι η οριστική πλέον λήψη της απόφασης για την πρόταση του γάμου, για να αποκαλύψει όσα έκρυβε ως αυτή τη στιγμή (ενίκησεν η αγάπη τον παιδιού τον και φανερώνει τα κουρφά και τα χωστά του νου τον). Η αποκάλυψη του μυστικού παρουσιάζεται πιο ζωηρά και παραστατικά με το δραματικό ενεστώτα του ρήματος φανερώνει.

·         Τέλος τολμάει και ξεστομίζει την προξενιά του γάμου.

- Και η αντίδραση του βασιλιά προμηνύεται αφηγηματικά με την παραστατικότητα του 
δραματικού ενεστώτα: του λέγει ο ρήγας

Δομή, διάρθρωση ενοτήτων

Βασική ιδέα του αποσπάσματος είναι η κοινωνική ανισότητα, που εμποδίζει 
την ένωση των δυο νέων. Όμως στον πλούτο και την αριστοκρατική καταγωγή 
αντιπαραβάλλεται η γνώση και η αρετή (ομορφιά, ανδρεία, ευγένεια ήθους), για 
να δειχθεί τελικά ότι η προσωπική ικανότητα αξίζει περισσότερο από το τυχαίο 
της κοινωνικής καταγωγής(ανθρωπιστικό πνεύμα της Αναγέννησης)
Το απόσπασμα μπορεί να χωριστεί σε τέσσερις ενότητες. 
1η
 στ. Γ 891-898. Η απόφαση του Πεζόστρατου να μιλήσει στο βασιλιά.
2η
: στ. 899-910. Τα επιχειρήματά του για τη γνώση και την αρετή. 
3η
 στ. Γ 911-919. Η φανέρωση του σκοπού της επίσκεψής του.
4η
: στ. 920-936. Η θυμωμένη αντίδραση του βασιλιά. 

 Τεχνική του αποσπάσματος

● Ο αφηγητής και ο λόγος του. Την έμμετρη μυθιστορία αφηγείται σε τρίτο 
πρόσωπο ένας παντογνώστης αφηγητής που δε συμμετέχει στα ποιητικά γε-
γονότα . Ο αφηγητής περιγράφει τους δισταγμούς του Πεζόστρατου μέχρι να
 φανερώσει το προξενιό στο βασιλιά, δίνει όμως επίσης στους ήρωες τη δυνατότητα
 να μιλήσουν και οι ίδιοι μέσα από το διάλογο. Ο διάλογος αρχίζει με το ρήμα 
«λέγει» ή «του λέγει», χωρίς εισαγωγικά σχόλια.

● Ο τόπος και ο χρόνος. Τόπος όπου διαδραματίζονται τα γεγονότα είναι το 
παλάτι του βασιλιά και χρόνος μια απροσδιόριστη εποχή. Στην ουσία τόπος 
και χρόνος είναι συμβατικά. Ο ποιητής αναπλάθει έναν κόσμο ιδανικό και 
εξωπραγματικό, χωρίς όμως να χάνει την επαφή με την πραγματικότητα, 
στην οποία επανέρχεται μέσα από τα λόγια και τις αντιλήψεις των ηρώων 
του που απηχούν τις ιδέες της εποχής τους. 

● Η δραματοποίηση.
 Στο απόσπασμα υπάρχει δραματοποίηση μέσω του διαλόγου και των
 συγκρουόμενων αντιλήψεων ανάμεσα στο βασιλιά και τον υπήκοό του. 
Ο διάλογος επίσης κινητοποιεί τη δράση και την εξέλιξη της 
ιστορίας, γιατί η αποκάλυψη του προξενιού μέσω αυτού οδηγεί στην εξορία 
του Ερωτόκριτου. 
Στο λόγο του Πεζόστρατου προς το βασιλιά παρουσιάζονται τα επιχειρήμα-
τά του ώστε να πείσει το βασιλιά να αποδεχθεί το προξενιό. Με αναφορά σε 
μια ιδανική εποχή του μακρινού παρελθόντος, κατά την οποία δεν υπήρχαν 
μεγάλες κοινωνικές διακρίσεις, προσπαθεί να τονίσει την ανωτερότητα της 
γνώσης και του ήθους απέναντι στην αριστοκρατική καταγωγή. Τα λόγια 
του όμως δεν έχουν καμιά απήχηση στο βασιλιά. Σε αντίθεση με το ήπιο και 
διστακτικό ύφος του Πεζόστρατου ο λόγος του βασιλιά ανεβάζει την ένταση 
με τη σκληρότητα και το οργισμένο τόνο του. Μέσα από το διάλογό τους 
αναδεικνύεται παραστατικά η διαφορά της κοινωνικής τους θέσης.

● Η διαγραφή των χαρακτήρων. Ο διάλογος ανάμεσα στα δύο πρόσωπα 
αναδεικνύει επίσης το χαρακτήρα τη νοοτροπία τους. Ο Πεζόστρατος, ενώ 
λίγο καιρό πριν, υποταγμένος στις αντιλήψεις τις εποχής, αποδεχόταν το 
κριτήριο της κοινωνικής καταγωγής ως καθοριστικό για ένα γάμο, αλλάζει 
άποψη βλέποντας το γιο του να υποφέρει. Η στοργή και η αγάπη του γι’ 
αυτόν τον οπλίζουν με κουράγιο, ώστε να τολμήσει να προτείνει στο βασιλιά 
το προξενιό. Ο βασιλιάς όμως είναι γεμάτος εγωισμό και σκληρότητα και 
φέρεται απάνθρωπα σε κάποιον που ήταν για καιρό σύμβουλος και βοηθός 
του στο παλάτι. Δεν μετρούν γι’ αυτόν οι ικανότητες και οι αρετές, αλλά η 
δύναμη και ο πλούτος. Είναι αχάριστος απέναντι σε ένα πρώην φίλο, ενώ 
εμφανίζεται υποκριτικά μεγαλόψυχος απέναντί του με τον ισχυρισμό ότι δεν 
τον εξορίζει γιατί τον λυπάται που είναι ηλικιωμένος .

 Ιδέες, συναισθήματα 

Οι ιδέες που προβάλλονται στο απόσπασμα αποκαλύπτουν τις αλλαγές  που 
έχει επιφέρει η Αναγέννηση στις αντιλήψεις των ανθρώπων. Το εμπόδιο της κοι-
νωνικής καταγωγής δεν είναι ανυπέρβλητο, όπως ήταν στα μεσαιωνικά χρόνια. 
Η κοινωνική διαφορά που γίνεται αιτία προβλημάτων και περιπετειών για τους 
ήρωες τελικά ξεπερνιέται, αφού η προσωπική αξία αποδεικνύεται ότι μετράει 
περισσότερο. Στο απόσπασμα εκφράζονται δυο διαμετρικά αντίθετες αντιλήψεις. 
Στα λόγια του Πεζόστρατου για τη γνώση και την αρετή αντανακλάται το αν-
θρωπιστικό πνεύμα της Αναγέννησης και η ανάδειξη των πνευματικών αξιών.

Μορφολογικά στοιχεία 

● Η γλώσσα και το ύφος. Η γλώσσα του ποιήματος είναι ένα μείγμα λόγιας 
γλώσσας και της κρητικής διαλέκτου. Περιέχει πολλές ιδιωματικές λέξεις 
(π.χ. «αθιβολήν», «λογάρι», «καταλούσι», «ανιμένει»), ενώ διακρίνονται και 
παράλληλοι τύποι της νεοελληνικής («καταλούσι-καταλύσει», «γροικηθεί-
ακουστεί»). Χαρακτηριστικά φαινόμενα που απαντούν είναι: 1) ανάπτυξη ενός 
ε στην αρχή ή στο τέλος της λέξης για λόγους μετρικής («εσβήνουν», «εβγαί-
νει»), 2) αποβολή του τελικού ν των ουσιαστικών και των ρημάτων («των 
αρμάτω», «σμίγου», «εζυγώνα»), 3) στα άρθρα επικρατούν οι κρητικοί τύποι 
(π.χ. «τσι χώρες», «τσ’ αφεντιές»), 4) στο γ’ πληθ. των ρημάτων απαντούν 
διπλοί τύποι (χαλούσι, φυσούσι, εφεύγασι – σμίγου(ν), τρέμου(ν),επάψαν) 
κ.ά. Το ύφος είναι ζωηρό και παραστατικό.

● Τα εκφραστικά μέσα. Στο ποίημα υπάρχουν ωραίες εικόνες και παρομοιώ-
σεις  ασύνδετα σχήματα («παρά τσι χώρες, τσ’ αφεντιές, τα πλούτη, το λογάρι»), 
επαναλήψεις («αγάλια αγάλια», «και πλιο σου μην πατήσεις-μα ο γιος σου 
μην π μεταφορές («γλυκαίνει και μερώνει», «με ξόμπλια να τον πιάσει», 
«εκράτειέ τον η γνώση»),  υπερβολές (π.χ. τα νέφη αντιλαλούσι») κ.ά.
● Στιχουργική. Ο στίχος του ποιήματος είναι ο ιαμβικός 15/λλαβος που ομοιο-
καταληκτεί ανά δίστιχο (ομοιοκαταληξία ζευγαρωτή). Ο στίχος του Κορνάρου 
παρουσιάζει εξέλιξη σε σχέση με του δημοτικού τραγουδιού. Η ομοιοκαταληξία 
του είναι άψογη, ενώ το νόημα ολοκληρώνεται, όχι σε έναν, αλλά σε δυο ή 
και περισσότερους στίχους. 

Οι διαφορές δύο πατεράδων στο ζήτημα της «οικογενειακής ευτυχίας»

α. Ο Πεζόστρατος αγαπάει το γιο του, υποφέρει που τον βλέπει να βασανίζεται από τον καημό της 
αγάπης και θέλει να τον δει ευτυχισμένο. Έτσι, παρακάμπτει όλους τους ενδοιασμούς του και
 του κάνει το χατίρι να πάει στο βασιλιά και να ζητήσει σε γάμο την Αρετούσα, έχοντας την 
επίγνωση ότι η κοινωνική διαφορά ανάμεσα στις δύο οικογένειες ήταν μεγάλη. Είναι 
βέβαιος ότι θα προσκρούσει στην άρνηση αλλά και στην οργή του βασιλιά, ωστόσο νικάει η 
πατρική αγάπη και
 τον κάνει τολμηρό. Έτσι, υποβάλλει το αίτημα του, διακινδυνεύοντας ακόμα και τη θέση του μέσα 
στο παλάτι (εργαζόταν ως σύμβουλος του βασιλιά). Η οικογενειακή λοιπόν ευτυχία για τον 
Πεζόστρατο δεν είναι συνάρτηση του πλούτου, της εξουσίας ή άλλων εξωτερικών 
παραγόντων, αλλά συνίσταται στην ευτυχία των μελών της οικογένειας, ενώ οι πιο σημαντικές
 αξίες για ένα νέο (ή τα πιο σημαντικά προσόντα για έναν υποψήφιο γαμπρό) σύμφωνα με τον
 Πεζόστρατο είναι η αρετή, η σύνεση να είναι ο νέος «γνωστικός»), η αντρεία και η ομορφιά.

β. Ο βασιλιάς από την άλλη στοχεύει σε ένα γάμο με ένα βασιλόπουλο από μια πλούσια και
 ισχυρή χώρα, έχοντας απώτερο σκοπό να ενισχύσει την πολιτική του θέση και να εξασφαλίσει
 ειρήνη στο βασίλειο του. Το αξίωμα του βασιλιά έχει παραμερίσει το ρόλο του πατέρα και η
 οικογενειακή ευτυχία είναι υποταγμένη στα κρατικά συμφέροντα και στις πολιτικές
 σκοπιμότητες. Εμπόδιο στην πραγμάτωση του στόχου του για ένα μελλοντικό πετυχημένο 
προξενιό είναι ο έρωτας της
 Αρετούσας με τον Ερωτόκριτο και ο βασιλιάς ασκεί με σκληρό και αυταρχικό τρόπο την εξουσία
 του για να τον αποτρέψει. Όπως λοιπόν μπορούμε εύκολα να υποθέσουμε, βλέπει το γάμο της
 κόρης του κάτω από το πρίσμα πολιτικών σκοπιμοτήτων και επομένως αυτά που έχουν 
αξία για έναν υποψήφιο γαμπρό είναι η εξουσία, η πολιτική και στρατιωτική δύναμη και τα 
πλούτη - και αυτά δεν τα διαθέτει βέβαια ο γιος του Πεζόστρατου.

Με αριστοτεχνικό τρόπο: Ο ποιητής, παρακολουθώντας από κοντά τις μελετημένες κινήσεις
 του ήρωα, καταγράφει την ψυχική του αναστάτωση και την πάλη ανάμεσα στην αγάπη για το γιο 
του και στο φόβο του για την αντίδραση του βασιλιά. Θα λέγαμε ότι ο ποιητής αποδίδει την πιο 
δύσκολη στιγμή για τον ήρωα του. Είναι η στιγμή κατά την οποία εκείνος βγαίνει από τη δύσκολη
 θέση 
υποβάλλοντας στο βασιλιά το επίμαχο αίτημα του προξενιού (και φανερώνει τα κουρφά και τα
 χωστά του νου του). Ωστόσο, τα λόγια που δυσκολεύτηκε τόσο να ξεστομίσει ο Πεζόστρατος 
ο ποιητής-αφηγητής, με πολλή τέχνη, δεν τα βάζει στο στόμα του ούτε αναλαμβάνει ο ίδιος να 
τα μεταφέρει αυτολεξεί, αλλά τα παρουσιάζει σε έμμεση αφήγηση (ως ενεχάσκισε να πει την
 προξενιά του γάμου

Με το δραματικό ενεστώτα παρουσιάζονται τα γεγονότα σα να γίνονται τη στιγμή της αφήγησης, μπροστά στον αναγνώστη. Μ’ αυτό το τον τρόπο δίνεται στο λόγο δραματικότητα , παραστατικότητα και ζωντάνια.
ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Θα προσέξατε διαβάζοντας το εισαγωγικό σημείωμα ότι ο χώρος δράσης  είναι η αρχαία Αθήνα, σε μια αόριστη ιστορικά εποχή  με αναφορές στο Βυζάντιο, τους Βλάχους, τους Καραμανίτες.

Πως  δικαιολογείται αυτή η σύνθεση στοιχείων από διαφορετικές ιστορικές περιόδους; Τι χαρακτήρα δίνει στο έργο;(ένα διαχρονικό χαρακτήρα στην ελληνική τέχνη αλλά και στη λαϊκή παράδοση)
;

2. Έχετε μπροστά σας τρεις ζωγραφικούς πίνακες που εικονίζουν τον Ερωτόκριτο και την Αρετούσα. Σε ποιες εποχές και σε ποια καλλιτεχνικά ρεύματα παραπέμπουν οι  ενδυματολογικές προτιμήσεις  των τριών ζωγράφων;

3. Να λάβετε υπόψη  ότι ο ποιητής είναι άνθρωπος της Αναγέννησης. Τον ενδιαφέρει να αναδείξει κάποιες αξίες του αναγεννησιακού ανθρωπισμού και ποιες είναι αυτές;

4. Να εξετάσετε την ονοματοδοσία των ηρώων. Πιστεύετε πως είναι τυχαία;

5. Υποθέστε πως ζείτε στην εποχή του ποιήματος. Αφηγηθείτε στις σελίδες του ημερολογίου σας τις σκέψεις που κάνετε για τα βάσανα της ανεκπλήρωτης αγάπης  που δοκιμάζετε, τα κορίτσια ως Αρετούσα και τ’ αγόρια ως Ερωτόκριτος.

6.Να αξιολογήσετε τη σημασία της γλωσσικής μορφής  (κρητικό ιδίωμα) του κειμένου  και να χαρακτηρίσετε το ύφος του.

7. Να εξηγήσετε το λειτουργικό ρόλο του δραματικού Ενεστώτα, που συχνά απαντάμε στο απόσπασμα.

8.Ποιες διαταγές  έδωσε ο Ηράκλης στον Πεζόστρατο; Τι πιστεύει ότι θα πετύχει με τον εξορισμό του Ερωτόκριτου;

9.Συγκρίνετε τις δυο σκηνές προξενιών στο ποίημα του Ερωτόκριτου και στο θεατρικό έργο ''Ο Βασιλικός''.

300 χρόνια «Ερωτόκριτος»του Γιώργη Γιατρομανωλάκη«Εκβλαστήσεις» στον νεοελληνικό λόγο

Για τις ποιητικές «εκβλαστήσεις» του Ερωτόκριτου στη νεοελληνική ποίηση από τον Σολωμό ως τον Ρίτσο (Επιτάφιος) και από τον Παλαμά και τον Σεφέρη ως τον Πρεβελάκη (Νέος Ερωτόκριτος) το κείμενό μας δεν φιλοδοξεί να πει περισσότερα. Ούτε υπάρχει χώρος για αναφορές στις μουσικές (ανά) συνθέσεις του ποιήματος από τον Ν. Μαμαγκάκη και άλλους, ή στις πάμπολλες θεατρικές παραστάσεις (Ευαγγελάτος κ.λπ.). Ούτε χρειάζεται να πούμε πολλά για τη συνεχή και ζωντανή ακόμη παρουσία του ποιήματος στην Κρήτη, με τις άπειρες μουσικές εκτελέσεις, όπως λ.χ. του πρόωρα χαμένου Νίκου Ξυλούρη και του Ψαραντώνη.

Για τις λογοτεχνικές «εκβλαστήσεις» του Ερωτόκριτου ας περιοριστούμε στον Σεφέρη (μια που μας οδηγεί ως τώρα) και να αναφέρουμε απλώς τον Ερωτικό λόγο (1930), μια μπαλάντα του 1931 (σε κρητικό ιδίωμα) και τη χαριτωμένη σκηνή «Αρετή και Ρωτόκριτος» στα πιπεράτα Εντεψίδικα (1961) όπου η ρομαντική σεμνότητα ανατρέπεται ανευλαβώς πλην ευφρόσυνα. Παρόμοια δημιουργική «ανευλάβεια» υπάρχει και σε ανάλογες οιονεί πορνογραφικές αναπλάσεις (μία από τις οποίες διαθέτω) του μεγάλου ποιήματος, που κυκλοφορούν ακόμη στη Σητεία.

Τριακόσια χρόνια μετά το πρώτο τύπωμά του (και σχεδόν άλλον έναν αιώνα μετά τη σύνθεσή του) ο Ερωτόκριτος θάλλει ακόμη και μας λούζει με τη χάρη του. Είναι όπως ταΑπομνημονεύματα του Μακρυγιάννη και η Γυναίκα της Ζάκυθος (κατά τον Σεφέρη), ένα κείμενο πάνω στο οποίο θεμελιώθηκε η εθνική λογοτεχνία του Ελληνισμού.

Ο κ. Γιώργης Γιαρομανωλάκης είναι καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας και συγγραφέας.

Τι είπαν για τον Ερωτόκριτοhttp://www.tsifetakis.mysch.gr/?page_id=29

ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ