Να μάθεις να σκέφτεσαι, να κρίνεις, να είσαι ακριβολόγος

«Το να μάθεις να σκέφτεσαι, να κρίνεις, να είσαι ακριβολόγος και να ζυγίζεις τις λέξεις σου, να ανταλλάσσεις ιδέες, να ακούς τον άλλον σημαίνει ότι είσαι ικανός να κάνεις διάλογο. Είναι ο µόνος τρόπος για να μετριάσεις τη βία που ορθώνεται γύρω µας.
Οι λέξεις είναι το φρούριο που προφυλάσσει από την κτηνωδία. Όταν δεν γνωρίζουμε, όταν δεν μπορούμε να εκφραστούμε, όταν χειριζόμαστε τα πράγματα κατά προσέγγιση όπως κάνουν πολλοί νέοι σήμερα, όταν τα λόγια δεν είναι αρκετά για να ακουστούν, όταν ο λόγος δεν είναι επεξεργασμένος επειδή η σκέψη είναι ασαφής, τότε δεν μένει παρά η γροθιά, το ξύλο, η τυφλή βία. Κι αυτή απειλεί να στραγγαλίσει τον δυτικό, ανθρωπιστικό ιδανικό µας κόσμο».
Ζακλίν ντε Ρομιγύ

(H Ζακλίν ντε Ρομιγί γεννήθηκε στη Σαρτρ στις 26 Μαρτίου του 1913. Δίδαξε ως καθηγήτρια της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στα πανεπιστήμια της Λιλ (1949-1957), της Σορβόνης (1957-1973) και στο Collège de France (1973-1984).Μεταφράστρια των Ελλήνων κλασικών στα γαλλικά, δημοσίευσε πλήθος μελετών για την αρχαία ελληνική γραμματεία και ιστορία.)

Φράσεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας που χρησιμοποιούμε ακόμα!

Παρ’ όλες τις επιρροές που έχει δεχθεί η γλώσσα μας, εντούτοις χρησιμοποιούμε στον καθημερινό λόγο, εκφράσεις αυτούσιες, προερχόμενες από την αρχαία Ελληνική. Αυτές αποτελούν την απόδειξη ότι η γλώσσα είναι το μοναδικό πολιτισμικό κληροδότημα, το οποίο παραμένει ανεπηρέαστο από το χρόνο.

Είναι λοιπόν χρήσιμο να μάθουμε ή να θυμηθούμε, από που προέρχονται και από ποιούς ελέχθησαν για πρώτη φορά

– Αιδώς Αργείοι: όταν θέλουμε να καταδείξουμε αισθήματα ντροπής αναφερόμενοι σε κάποιον άλλο.

Ειπώθηκε από τον Στέντορα (σε έντονο ύφος) προς τους Αργείους κατά τη διάρκεια του Τρωικού πολέμου, με σκοπό να τους ανυψώσει το ηθικό όταν ο Αχιλλέας αποχώρησε από τη μάχη. (Ομήρου Ιλιάδα – Ε 787)

– Αντίπαλον δέος: όταν αναφερόμαστε σε ισχυρό αντίπαλο. (Θουκυδίδης – Γ 11)

– Από μηχανής θεός: μη αναμενόμενη βοήθεια – λύση – συνδρομή σε κάποιο πρόβλημα ή δύσκολη κατάσταση.

Προέρχεται από θεατρικό τέχνασμα στην αρχαία Ελλάδα που χρησιμοποιούσαν οι τραγικοί ποιητές όταν ήθελαν να δώσουν διέξοδο στη πλοκή του έργου και στο οποίο κατά τη διάρκεια της παράστασης εμφανιζόταν ένας Θεός επάνω σε εναέρια κατασκευή (γερανός).

– Αρχή άνδρα δείκνυσι: όταν οι πράξεις – έργα χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο στον οποίο αναφερόμαστε. (Βίας ο Πριηνεύς – Σοφοκλής…. Αντιγόνη 62)

– Ασκοί του Αιόλου: σε περιπτώσεις επικείμενων δεινών – καταστροφών.

Ο Αίολος έδωσε έναν ασκό στον Οδυσσέα ο οποίος περιείχε ανέμους. Όταν λοιπόν οι σύντροφοι του Οδυσσέα άνοιξαν τον ασκό, απελευθερώθηκαν οι άνεμοι και παρέσυραν το πλοίο στο νησί των Λαιστρυγόνων. (Ομήρου Οδύσσεια Κ 1-56)

– Αχίλλειος πτέρνα: αδύνατο σημείοΗ φράση προέρχεται από το μύθο του Αχιλλέα, σύμφωνα με τον οποίο, όταν τον βύθιζε στο αθάνατο νερό η μητέρα του, επειδή τον κρατούσε από τη φτέρνα, στο συγκεκριμένο σημείο του σώματός του παρέμεινε θνητός.

– Βίος αβίωτος : ζωή ανυπόφορη. (Χίλων Ο Λακεδαιμόνιος)

– Γαία πυρί μειχθήτω: σε περιπτώσεις καταστροφής, όταν θέλουμε να δώσουμε έμφαση.

– Γη και ύδωρ: υποδηλώνει περιπτώσεις υποταγής , πλήρους υποχώρησης, παράδοσης άνευ όρων.

Η φράση προέρχεται από τον Ηρόδοτο, σύμφωνα με τον οποίο οι Πέρσες απεσταλμένοι ζήτησαν από τους Σπαρτιάτες γη και ύδωρ σε ένδειξη υποταγής. (Ηροδότου Ιστορία V 17-18)

– Γόρδιος δεσμός: αναφέρεται σε περιπτώσεις δύσκολων προβλημάτων (άλυτων).

Η φράση λέγεται σε περιπτώσεις δύσκολων καταστάσεων, όπως αυτή που αντιμετώπισε ο Μέγας Αλέξανδρος, όταν προσπάθησε να λύσει ένα πολύπλοκο κόμπο, το «γόρδιο δεσμό» τον οποίον σύμφωνα με τον χρησμό όποιος τον έλυνε θα γινόταν κυρίαρχος της Ασίας. (Αρριαννού 11 3)

– Δαμόκλειος σπάθη: απειλητικές καταστάσεις

Η φράση προέρχεται από επεισόδιο που συνέβη μεταξύ του τυράννου των Συρακουσών Διονυσίου και του Δαμοκλή, ενός αυλικού κόλακα , όταν ο πρώτος θέλοντας να δείξει στο Δαμοκλή πόσο επικίνδυνο ήταν το αξίωμα του τυράννου τον έβαλε να καθίσει στο θρόνο, ενώ από πάνω του κρεμόταν ξίφος σε μια τρίχα αλόγου.

– Διέβην τον Ρουβίκωνα : σε περιπτώσεις που λαμβάνεται μία παράτολμη απόφαση.

Η φράση αποδίδεται στον Ιούλιο Καίσαρα ο οποίος όταν το 49 π.Χ. αποφάσισε να κηρύξει εμφύλιο πόλεμο στην Ιταλία, πέρασε με το στρατό του τον ποταμό Ρουβίκωνα κατευθυνόμενος προς την Ρώμη.

– Δούρειος Ίππος: αναφέρεται σε περιπτώσεις δολιότητας, ή δώρων τα οποία υποκρύπτουν δόλο.

Η φράση προέρχεται από τον Όμηρο και αναφέρεται κατά την περίοδο των Τρωικών πολέμων τότε που οι Έλληνες ενώ χάρισαν στους Τρώες ξύλινο άλογο μεγάλων διαστάσεων ως αφιέρωμα στους Θεούς, στο εσωτερικό του ήταν κρυμμένοι ο Οδυσσέας με τους συντρόφους του, οι οποίοι άνοιξαν τις πύλες της Τροίας στους υπόλοιπους Έλληνες (Ομήρου Οδύσσεια λ 529)

– Δρακόντεια μέτρα: αναφέρεται σε περιπτώσεις λήψης αυστηρών – σκληρών μέτρων

Η φράση προέρχεται από τον Δράκοντα (7ος αιώνας π.Χ) αρχαίο νομοθέτη των Αθηνών, ο οποίος ήταν γνωστός για τους αυστηρούς και σκληρούς νόμους που επέβαλε.

– Eξ απαλών ονύχων: αναφέρεται στην νηπιακή ηλικία κυριολεκτικά, ή σε παλαιότερη χρονική περίοδο μεταφορικά.

Η φράση χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει τη νηπιακή ηλικία κατά την οποία ο άνθρωπος έχει μαλακά νύχια.

– Έπεα πτερόεντα: αερολογίες, αβάσιμα επιχειρήματα.

Ομηρική έκφραση βασισμένη στην αντίληψη ότι τα λόγια όταν εκστομίζονται τα παίρνει ο αέρας. (Ομήρου Ιλιάδα Α 201)

– Επί ξυρού ακμής : στην κόψη του ξυραφιού, σε πολύ κρίσιμη κατάσταση, σε κρίσιμο σημείο.

Ομηρική φράση η οποία ειπώθηκε από το Νέστορα στο Διομήδη στην προσπάθειά του να τον παροτρύνει για συμμετοχή στον πόλεμο εναντίον των Τρώων. (Ομήρου Ιλιάδα Κ 173)

– Εκατόμβη: Θυσία με πολλά θύματα, μεγάλη απώλεια.

Εκατόμβη στην αρχαία Ελλάδα ονόμαζαν την θυσία κατά την οποία γινόταν προσφορά από εκατό βόδια στους θεούς. (Ομήρου Ιλιάδα Α 65)

– Ες αύριον τα σπουδαία: Αργότερα θα ασχοληθούμε με τα σοβαρά ζητήματα – θέματα, αναβολή.

Τη φράση είπε ο Θηβαίος Αρχίας, όταν έλαβε το γράμμα που τον προειδοποιούσε ότι κινδυνεύει από τον Πελοπίδα. (Πλουτάρχου Πελοπ. 10)

– Ή ταν ή επί τας : Ή θα την φέρεις νικητής (ασπίδα) ή θα σε φέρουν επάνω της νεκρό……………..ή θα επιτύχουμε, ή θα αποτύχουμε.

Τη φράση έλεγαν οι Σπαρτιάτισσες μητέρες στα παιδιά τους, όταν τους έδιναν την ασπίδα για τον πόλεμο. (Πλουτάρχου Λακεδαιμ. Αποφθ.16)

– Ήξεις αφήξεις: Λέγεται όταν κάποιος αλλάζει συνεχώς γνώμη.

Η φράση προέρχεται από το χρησμό του μαντείου των Δελφών « ήξεις αφήξεις ου θνήξεις εν πολέμω». Η θέση του κόμματος πριν ή μετά το αρνητικό μόριο ου, καθορίζει και τη σημασία του χρησμού.

– Κέρβερος: Σκληρός, ανυποχώρητος.

Προέρχεται από το ομώνυμο τέρας που φύλαγε τον Άδη και δεν επέτρεπε την είσοδο.

– Κέρας Αμαλθείας: Παραπέμπει σε πλούτο – αφθονία υλικών αγαθών.

Η φράση προέρχεται από περιστατικό όπου η Αμάλθεια έτρεφε το μικρό Δία με κέρατο κατσίκας γεμάτο γάλα και μέλι.

– Και συ τέκνον Βρούτε: Φράση που απευθύνεται σε πρόσωπα που προδίδουν την εμπιστοσύνη μας.

Την είπε ο Καίσαρας, όταν αναγνώρισε τον Βρούτο ανάμεσα στους δολοφόνους του.

– Κόπρος του Αυγείου: Συγκεντρωμένες ατασθαλίες – καταστάσεις οι οποίες δύσκολα διορθώνονται.

Η φράση προέρχεται από άθλο του Ηρακλή, κατά τον οποίο καθάρισε την κοπριά από τους στάβλους του Αυγείου.

– Ιδού η Ρόδος ιδού και το πήδημα: Λέγεται για όσους υπερηφανεύονται και καυχώνται για ανεπιβεβαίωτα κατορθώματα και καλούνται να αποδείξουν ότι λένε την αλήθεια.

Η φράση προέρχεται από Αισώπειο μύθο σύμφωνα με τον οποίο κάποιος ισχυριζόταν ότι κάποτε στη Ρόδο έκανε ένα πολύ μεγάλο άλμα και του ζήτησαν να το επαναλάβει λέγοντάς του την παραπάνω φράση. (Αισώπου Μύθοι «Ανήρ Κομπαστής»)

– Mηδένα προ του τέλους μακάριζε : Μην βιάζεσαι να μακαρίσεις κάποιον πριν το τέλος.

Με αυτή τη φράση σχολίασε ο Σόλωνας τους θησαυρούς του Κροίσου, όταν ο τελευταίος τους έδειξε με υπερηφάνεια. (Ηροδότου Ι 32 7)

– Κύκνειο άσμα: Η τελευταία ενέργεια – πράξη – έργο κάποιου.

Προέρχεται από το τελευταίο τραγούδι του κύκνου πριν το θάνατό του. (Πλάτωνος Φαίδων 84 Ε)

– Ιστός της Πηνελόπης : Λέγεται για έργο που δεν τελειώνει.

Η φράση είναι από τον Όμηρο όπου στην Οδύσσεια αναφέρεται στην Πηνελόπη η οποία ύφαινε ένα ύφασμα την ημέρα και το ξήλωνε τη νύχτα, θέλοντας να ξεγελάσει τους μνηστήρες μέχρι να γυρίσει ο Οδυσσέας από την Τροία. (Ομήρου Οδύσσεια τ 149)

– Κουτί της Πανδώρας : Εμφάνιση πολλών δεινών ταυτόχρονα.

Η φράση προέρχεται από τη μυθολογία, σύμφωνα με την οποία ο Δίας για να τιμωρήσει τους ανθρώπους έδωσε στην Πανδώρα ως δώρο ένα κιβώτιο γεμάτο με όλες τις συμφορές, με αποτέλεσμα μόλις το άνοιξε να βγουν όλα τα δεινά, εκτός από την ελπίδα.

– Ο κύβος ερρίφθη: Η απόφαση έχει ληφθεί.

Τη φάση είπε ο Καίσαρας όταν αποφάσισε να κηρύξει εμφύλιο πόλεμο.

– Προκρούστειος Κλίνη: Προσαρμογή κάποιας κατάστασης βάσει συμφέροντος

Προέρχεται από τον μυθικό κακούργο Προκρούστη ο οποίος έδενε τα θύματά του σε κρεβάτι κι έπειτα τους έκοβε ή εξάρθρωνε τα πόδια, προκειμένου να τους φέρει σε ίσο μήκος με το κρεβάτι.

– Μέμνησο των Αθηναίων : Μην ξεχνάς αυτόν που πρόκειται να εκδικηθείς.

Τη φράση έλεγε καθημερινά ένας υπηρέτης στο Δαρείο (κατόπιν εντολής του) υπενθυμίζοντας ότι έπρεπε να τιμωρήσει τους Αθηναίους, διότι συμμετείχαν στην πυρπόληση των Σάρδεων. (Ηροδότου V 105)

– Μερίς του λέοντος : Το μεγαλύτερο μερίδιο.

(Αισώπου μύθοι «Λέων και αλώπηξ»)

– Κομίζω γλαύκα εις Αθήνας : Όταν λέγονται ήδη γνωστά πράγματα

Η φράση λέγεται διότι στην Αθήνα η γλαύκα, η κουκουβάγια, ήταν γνωστή, σαν σύμβολο της Αθήνας και εικονιζόταν παντού, όπως στις στροφές των σπιτιών, στα νομίσματα κ.λ.π. (Αριστοφάνη, Όρνιθες, 301)

Η λέξη «stop» προέρχεται από τα αρχαία ελληνικά υποστηρίζει Βρετανός γλωσσολόγος

Κατά τον σπουδαίο Βρετανό γλωσσολόγο, ακαδημαϊκό και συγγραφέα της «Εγκυκλοπαίδειας της Αγγλικής Γλώσσας του Κέιμπριτζ», Ντέιβιντ Κρίσταλ, τα 2/3 της αγγλικής γλώσσας προέρχονται από κλασικές λέξεις της ελληνικής και της λατινικής. Μία από τις λέξεις αυτές είναι και η λέξη «stop», που όσο και αν φαίνεται παράξενο, προέρχεται ως αντιδάνειο από τα αρχαία ελληνικά. 

Η ετυμολογία της λέξης «stop», ξεκινά από το πολύ μακρινό παρελθόν. Πηγάζει από την αρχαία ελληνική λέξη, στυπ(π)είον και μεταγενέστερα τη στύππη, που στα νέα ελληνικά σημαίνει στουπί, το γνωστό ινώδες υλικό που χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο για τον καθαρισμό των μηχανών εξαιτίας της μεγάλης απορροφητικότητάς του.

Στη συνέχεια, τη στύππη τη δανείστηκαν οι Ρωμαίοι, τη μετέτρεψαν σε «stuppa» και ακόμη δημιούργησαν το ρήμα «stuppare» που σημαίνει «βουλώνω με στουπί» και άρα εμποδίζω, σταματώ την κίνηση.

Μάλιστα, το «stuppare» αποτελούσε εκείνη την εποχή όρο της καθομιλουμένης λατινικής γλώσσας. Με την πάροδο των χρόνων, πέρασε στις γερμανικές γλώσσες ως «stopfen», υιοθετήθηκε από άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες όπως τα γαλλικά («étouper») και τα ιταλικά («stoppare») και τελικά έφτασε ως αντιδάνειο στην αγγλική γλώσσα με τον όρο «stop».

Άλλωστε και οι σύγχρονοι Έλληνες χρησιμοποιούμε τη φράση «αυτό έχει στουμπώσει». Επίσης, από την ίδια ρίζα προέρχεται και η λέξη στυπόχαρτο ή στουπόχαρτο, το χαρτί που απορροφά το μελάνι από τις σελίδες, γραμμένες με πένα.

Η αναφορά στην αρχαιοελληνική προέλευση της λέξης «stop» πιστοποιείται από ένα από τα πιο έγκριτα αμερικανικά ηλεκτρονικά λεξικά που χρονολογείται από το 1828, το “Merriam-Webster”.

Ηπειρώτικες ιδιωματικές λέξεις με αρχαιοελληνικές ρίζες

Ιδιαίτερη θέση στην πολυμορφία της ελληνικής γλώσσας κατέχει η ηπειρωτική ντοπιολαλιά. Πολύμορφή και πολυκύμαντη όπως η κοινωνία από την οποία αναδύεται... Η ντοπιολαλιά είναι το συναισθηματικό όχημα που σε κάνει να νιώθεις ένα με τα χώμα, τις μυρωδιές, τις εικόνες, την ομορφιά του τόπου που σε γέννησε.
Πολλές όμως από τις ιδιωματικές λέξεις του τόπου μας έχουν τις ρίζες τους  από την αρχαία ελληνική διάλεκτο και αποτελούν ζωντανές αποδείξεις της συνέχειας της γλώσσας μας
Σας παρουσιάζουμε κάποιες από αυτές:...
· Αγγειά = Αγγεία, οικοσκευή. Ομηρική λέξη «άγγος». Ιλιάδα Β, 471και Οδύσσεια 286 α β,
· Αγκίδα = μυτερή σχίζα ξύλου. Από το αρχαίο ελληνικό ουσιαστικό:«ακίς – ίδος».
· Αγκούσα (η) = Μεγάλο άγχος που συνοδεύεται με αναστεναγμό και μερικές φορές με κλάμα, το βάρος στο στήθος. (Κατά τον Γ. Χατζιδάκη η λέξη είναι αρχαία ελληνική και αποτελεί παραφθορά του τύπου ογκούσα, μετοχής του ρήματος ογκούμαι (= συσσωρεύομαι, εξογκώνομαι. Κατά άλλους προέρχεται από το λατινικό angustia (= τα στενά, η στενοχωρία, οι πύλες ).
· Αγκωνή=η δεξιά και αριστερή πλευρά του τζακιού. Μεσαιωνική ελληνική αγκωνή < αγκών + γωνία (συμφυρμός).
· Ακουρμάζομαι και ακουρμαίνομαι= Ακούω με μεγάλη προσοχή, μερικές φορές βάζοντας το χέρι και στο αυτί. Προέρχεται από το αρχαίο ρήμα ἀκροῶμαι= ακούω με προσοχή κάποιον.
· Απιθώνω=αφήνω κάτω. Από τη μεσαιωνική ελληνική αποθώνω που προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό αποθέτω.
· Αψυχάω=τσιγκουνεύομαι. Από το στερητικό α- και τη λέξη ψυχή
· Γάστρα = μετάλλινος κινητός καμπύλος φούρνος. Παράγεται από την ομηρική λέξη «γάστρη» =το κοίλον του αγγείου). Οδύσσεια θ 437.
· Γούπατο= γούπατο. Από συμφυρμό των ομηρικών λέξεων «γη» και «πάτος» (Ιλιάδα Ζ, 202, Ι, 1190).
· Δοκήθηκα (το δοκήθηκα)=το αντιλήφθηκα, το κατάλαβα, το ένιωσα. Από το αρχαίο ρήμα δοκέω-ῶ=μου φαίνεται, θεωρώ, πιστεύω, νομίζω.
· Ζεύλα και ζεύγλα= το καμπύλο μέροςτου ζυγού μέσα από το οποίο περνά ο λαιμός  του ζώου. Προέρχεται από το αρχαίο ρήμα ζεύγνυμι= βάζω κάτω από το ζυγό.
· Θημωνιά = θημωνιά. Ομηρική λέξη «θημών – ωνος». Οδύσσεια ε, 368
· Κοσσιά= κοσσιά, κλαδευτήρι χόρτων. Από το ρήμα «κόσσω»=κόβω.
· Καλοπίχειρα=εύκολα (επίρρημα). Από το επίθετο καλός και το ρήμα επιχειρώ.
· Λανάρι=Ξύλινο εργαλείο από μονοκόμματο επίπεδο ξύλο στη μια άκρη του οποίου είναι προσαρμοσμένα σιδερένια δόντια για το ξάσιμο το μαλλιού. Από τη Ομηρική λέξη «λήνος»=μαλλί
·Λιμασμένος=κατεχόμενος από άγρια πείνα. Από την αρχαία λέξη λιμός=πείνα.
·Λυσιά=ξύλινη, αυτοσχέδια πόρτα. Από το ρήμα λύω=λύνω, ανοίγω
· Μολόημα=περιστατικό που αξίζει να διηγηθεί. Από το ρήμα ομολογέω-ώ, ομολόγημα, μολόημα.
· Μπούτα = ξύλινο δοχείο για το χτύπημα του γάλακτος. Από την αρχαία ελληνική λέξη «βύτις» ή «βύττις».
· Μαστάρι=Εξέλιξη της αρχαίας λέξης μαστός.
· Νήλα και νίλα= συμφορά, ταλαιπωρία. Από την ομηρική λέξη «νηλής –ές» (Ιλιάδα, 632, Λ, 484, Π, 233) =ανηλεής, σκληρός.
· Νίβομαι=πλένω το πρόσωπό μου, από το αρχαίο ρήμα νίπτω
· Ξυθάλι = μασιά για τα κάρβουνα, εξάρτημα τζακιού για το σκάλισμα της θράκας. Από τις ομηρικές λέξεις «ξέω» =ξύνω και «αιθάλη» =στάχτη, καπνιά.
·  Ορμηνεύω=συμβουλεύω. Παραφθορά από το ρήμα ερμηνεύω.
·  Παραγκώμι=παρατσούκλι. Από την πρόθεση παρά και την αρχαία λέξη εγκώμιον.
·  Πάφλας= τενεκές. Από το ρήμα «παφλάζω» =κάνω κρότο. (Παφλασμός= ο ήχος από τα κύματα που σκάνε στην ακτή).Ο τενεκές, όπως είναι γνωστό, παράγει κρότο με την κάθε μετακίνησή του ή με κάθε χτύπημα.
·  Ποδένομαι=φοράω τα παπούτσια μου, από τη λέξη υπόδημα, μεταγενέστερο ρήμα υποδένομαι.
·  Ποριά= ξύλινη, αυτοσχέδια πόρτα. Από τη λέξη πόρος=πέρασμα, άνοιγμα.
·  Πυρομάδα= πυρωμένη στα κάρβουνα ή στο τζάκι φέτα ψωμιού. Από τις ομηρικές λέξεις «πυρ» και «ωμός»= άψητος (Χ, 347 και μ, 396).
·  Πυροστιά = πυροστιά, τρίποδο ή τετράποδο σιδερένιο εξάρτημα-βοήθημα, που μπαίνει στη φωτιά. Από τις ομηρικές λέξεις «πυρ- ός» και «ιστίη»=εστία.
·  Ρούγα = ρούγα, δρόμος πόλης. Ομηρική λέξη «ρωξ – ρωγός», στενωπός. Οδύσσεια χ, 143.
·  Ρούσα= ξανθή. Από τη λέξη  «ρύσσιος», «ρούσιος» =κοκκινωπός, ξανθοκόκκινος.
·  Στέρφο = άγονο(από την ομηρική λέξη «στείρη» από την οποία παράγεται η λέξη «στέριφος»).
·  Στουρνάρι = στουρνάρι, αχμηρό σκληρό πέτρωμα. Παράγεται από το ρήμα «στόρνυμι» ή «στορέννυμι» (μεσαιωνική λέξη «στόρνυμαι» =εξομαλύνω). Από το ρήμα αυτό παράγεται και το «στορύνη» (=χειρουργικό εργαλείο με οξεία αιχμή) και η λέξη «στορεύς –έως» (= παραγωγή πυρός με την τριβή).
·  Στρέω=συμφωνώ, αποδέχομαι κάτι που με συμφέρει.(Συνήθης έκφραση:"δε με στρέει"= δε με συμφέρει, δε συμφωνώ) Από το αρχαίο ρήμα στέργω.
·  Τάλαρος = μεγάλος ξύλινος κάδος, ξύλινο δοχείο για κρασί. Από την ομηρική λέξη «τάλαρος»: «πλεκτοίς εν ταλάροισι φέρον μελιηδέα καρπόν =σε πλεκτά καλάθια καρπούς γλυκούς», Ιλιάδα, 568, «πλεκτοίς εν ταλάροισι αμησάμενοι κατέθηκεν = σε πλεκτά τυροβόλια έβαλε», Οδύσσεια ι, 247.
Με πληροφορίες από piotermilonas.blogspot.gr

Η Χάρτα του Ρήγα ή Χάρτα της Ελλάδος

Στην Πασχάλειο Σχολή του Καπέσοβου, στο Ζαγόρι, από τον 19ο αιώνα φιλοξενείται ένας από τους πιο σημαντικούς θησαυρούς της χαρτογραφίας και του νεοελληνικού διαφωτισμού. Πρόκειται για ένα αντίτυπο της Χάρτας του Ρήγα Φεραίου, η οποία θεωρείται ένα μεγαλεπήβολο έργο για την τεχνολογία της εποχής. Το αντίτυπο αποτελείται από 12 φύλλα δεμένα σε τόμο. Η Χάρτα τυπώθηκε το 1797 μεταξύ Βιέννης και Βουκουρεστίου. Το πώς ακριβώς ένα αντίτυπό της έφτασε στο Καπέσοβο παραμένει ένας γρίφος. 

Η Χάρτα… του Καπεσόβου συμμετείχε τους τελευταίους μήνες σε μια έκθεση στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Κατά την επιστροφή της από τη Θεσσαλονίκη, η Χάρτα του Ρήγα κάνει μια στάση στα Γιάννενα, και συγκεκριμένα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. Το αντίτυπο της Χάρτας του Ρήγα θα πλαισιώνουν χάρτες, παλαίτυπα εποχής και νομίσματα από τις συλλογές του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων, τα οποία απεικονίζονται σε αυτήν.

 Η Χάρτα του Ρήγα ή Χάρτα της Ελλάδος είναι μεγάλων διαστάσεων χάρτης που απεικονίζει τον ελλαδικό χώρο και την ευρύτερη περιοχή της Βαλκανικής χερσονήσου νότια του Δούναβη. Πρόκειται για ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, έργο του Ρήγα Βελεστινλή, και το πιο σημαντικό δείγμα της ελληνικής χαρτογραφίας της προεπαναστατικής περιόδου. Αποτελείται από δώδεκα φύλλα, διαστάσεων το καθένα περ. 50Χ70 εκ. και τυπώθηκε το 1796-97 στη Βιέννη.^[3] Η Χάρτα περιλαμβάνει επιπλέον δέκα επιπεδογραφίες (τοπογραφικά σχέδια) αρχαίων πόλεων, 162 αρχαία και μεσαιωνικά νομίσματα, έναν κατάλογο σοφών και ηγεμόνων της περιοχής και ποικίλες συμβολικές παραστάσεις και σχόλια που αντλούνται από την ελληνική ιστορία και μυθολογία.

Εκτύπωση

Ο χάρτης τυπώθηκε στη Βιέννη το 1797, στο τυπογραφείο του J. Nitsch, σε 1220 αντίτυπα. Χαράκτης του χάρτη ήταν ο γνωστός χαράκτης και καλλιτέχνης της εποχής Φρανσουά Μίλερ (Franz Mueller), ενώ η χρηματοδότηση της εκτύπωσης έγινε από τον Ευστράτιο Αργέντη με το ποσό των 1100 φιορινιών.^[21] Εκτυπώθηκε τμηματικά (το πρώτο, αυτόνομο φύλλο με την επιπεδογραφία της Κωνσταντινούπολης το 1796, τα τρία επόμενα στις αρχές του 1797 και τα υπόλοιπα μέχρι το τέλος Μαΐου)^[22], και διατέθηκε ολοκληρωμένη στο εμπόριο στις αρχές Μαΐου του 1797. Σύμφωνα με τα γνωστά δεδομένα, εκτιμάται ότι έγιναν τουλάχιστον 2 εκδόσεις της Χάρτας με μικρές διαφορές μεταξύ τους.^[23] Κάθε φύλλο της Χάρτας πωλούνταν προς 2 φλορίνια 63 ή τρία γρόσια, ολόκληρη δηλαδή η Χάρτα κόστιζε 24 αυστριακά φλορίνια ή 36 γρόσια, την εποχή που ένα ακριβό βιβλίο 500 σελίδων κόστιζε 2 αυστριακά φλορίνια ή ενώ, ο μικρότερος κατά το ήμισυ σε διαστάσεις Πίνακας της Ελλάδος του Α. Γαζή, επρόκειτο να πωλείται λίγα χρόνια αργότερα μόλις προς 5 φλορίνια.^[4] Στην υψηλή σχετικά τιμή της Χάρτας αποδίδεται μεταξύ άλλων και η μικρή διάδοσή της στην Ελλάδα. Παρόλα αυτά, ο αριθμός των αντιτύπων που τυπώθηκαν είναι αρκετά μεγάλος για τα εκτυπωτικά δεδομένα της εποχής, ενώ το γεγονός ότι ανάμεσα στα έργα του Ρήγα, με εξαίρεση τα επαναστατικά, η Χάρτα έχει το μεγαλύτερο τράβηγμα αντιτύπων, είναι ενδεικτικό και των προσδοκιών και των προθέσεων που είχε για αυτή ο συντάκτης της.^[2] Για την εκτύπωση χρησιμοποιήθηκε ολλανδικό χαρτί “elephant” ή “ελέφας”, ονομασία που αποδίδεται στις διαστάσεις του χαρτιού ή την ποιότητά του.^[24] Οι διαστάσεις του τελικού χάρτη ήταν περ. 2,10x2 μέτρα, με το κάθε φύλλο να είναι 70 x 50 εκατοστά, διαστάσεις μνημειώδεις για τα δεδομένα της εποχής (μέχρι τότε, οι συνήθεις διαστάσεις των επιτοίχιων χαρτών που εκδίδονται στα ελληνικά δεν ξεπερνούν τα 1,5x0,7 μέτρα)^[4] και ενδεικτικές της πρόθεσης του Ρήγα να χρησιμοποιείται αυτοτελώς ο χάρτης και όχι ως απλό παρακολούθημα των άλλων έργων του^]

Ο τίτλος

Ο τίτλος της Χάρτας δίνει μία σειρά από απαραίτητα στοιχεία για την τεκμηρίωσή της: Τη χρονολογία εκτύπωσης, 1796 για το πρώτο φύλλο και 1797 για ολόκληρο το έργο, τους συντελεστές του έργου, τον Ρήγα ως εκδότη και τον Φρανσουά Μίλερ ως χαράκτη, τη Βιέννη ως τόπο έκδοσης, το περιεχόμενο του χάρτη ως χάρτη της αρχαίας Ελλάδος με τα όρια του γεωγραφικού παραθύρου της, με ονομασίες, επιπεδογραφίες πόλεων, νομίσματα κλπ.

Ο πλήρης τίτλος του χάρτη είναι:

Χάρτα τῆς Ἐλλάδος ἐν ἦ περιέχονται αἰ νῆσοι αὐτής και μέρος των εἰς την Εὐρώπην και Μικράν Ἀσίαν Πολυαρίθμων Ἀποικιών Αὐτής, περιοριζομένων ἀπ’ άνατολών διά τῶν Μύρων τῆς Λυκίας μέχρι τού Ἀργαθονίου ὄρους τῆς Βιθυνίας, ἀπ’ ἄρκτου διά τού Ἀκ Κερμανίου, τῶν Καρπαθίων ὀρών καί Δουνάβεως καί Σάββα τῶν ποταμῶν, ἀπό δυσμῶν διά τού Οὔνα καί τού Ἰωνίου πελάγους, ἀπό Δε μεσημβρίας διά τού Λιβυκού. Τά πλείω μέ τάς παλαιάς καί νέας ὀνομασίας. Πρός δέ 9 ἐπιπεδογραφίαι τινών περιφήμων πόλεων καί τόπων ΑΥΤΗΣ, συντείνουσαι εἴς τῆν κατάληψιν τού Νέου ΑΝΑΧΑΡΣΙΔΟΣ, μία χρονολογία τῶν βασιλέων καί μεγάλων ἀνθρώπων ΑΥΤΗΣ, 161 τύποι ἐλληνικών νομισμάτων, ἐρανισθέντων ἔκ τού αὐτοκρατορικού ταμείου τῆς Ἀουστρίας πρός ἀμυδράν Ἰδέαν τῆς ἀρχαιολογίας. Ἐν σῶμα εἴς 12 τμήματα νῦν πρώτον ἐκδοθείσα, παρά τού Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού, χάριν τῶν Ἐλλήνων καί φιλελλήνων. 1797. Ἐχαράχθη παρά τού Φρανσουά Μήλλερ ἔν Βιέν.

Το περιεχόμενο του χάρτη: το γεωγραφικό παράθυρο και άλλα θέματα

Η περιοχή που απεικονίζεται στη Χάρτα, σύμφωνα και με την περιγραφή του τίτλου, είναι η περιοχή που ορίζεται από τον Δούναβη και το Λιβυκό Πέλαγος κατά γεωγραφικό πλάτος και από την Αδριατική μέχρι τον Εύξεινο Πόντο κατά γεωγραφικό μήκος, μαζί με μέρος της Μικράς Ασίας, τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίουπελάγους, την Κρήτη και τα Δωδεκάνησα. Πρόκειται για ένα γεωγραφικό παράθυρο που ορίζεται με το όνομα της Ελλάδας, στα πρότυπα της παράδοσης που καθιερώνεται από τα μέσα του 16ου αιώνα με αντίστοιχες απεικονίσεις της πτολεμαϊκής γεωγραφίας από τον Μάρτιν Βαλντζεεμύλλερ και τον Σεμπάστιαν Μούνστερ^(D/R)και του Κερκυραίου Νικόλαου Σοφιανού με σαφή γεωγραφική αναφορά στη Γ ́, Δ ́, E ́ και ΣΤ ́ Διοίκηση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όπως αναδιατάχθηκε από τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού σε Δυτική και Ανατολική αυτοκρατορία.^[24] Έτσι εξηγείται και η ασάφεια που προκύπτει από τη δήλωση του τίτλου, ότι ο χώρος που απεικονίζεται αντιστοιχεί στον χώρο της ελληνικής παρουσίας κατά την αρχαιότητα και τα ερωτήματα που προκύπτουν από την επιλογή του Ρήγα να καλύψει την Ιταλίακαι τη Σικελία, χώρους με σημαντική ελληνική παρουσία κατά την αρχαιότητα, να μην περιλάβει την Κύπρο ή τη Μαύρη Θάλασσα και να επεκτείνει προς βορρά το γεωγραφικό του παράθυρο.^[2]

Ο χάρτης περιλαμβάνει επίσης:^[13][2]

• Δέκα "επιπεδογραφίες", δηλ. τοπογραφικά σχέδια (Πλαταιές, Σαλαμίνα, Αθήνα, Θερμοπύλες, Σπάρτη, Δελφοί, Ολυμπία, Κωνσταντινούπολη, Σεράι, Φέρες) και δύο όψεις (Κωνσταντινούπολη, Δελφοί) σημαντικών πόλεων ή τοποθεσιών της αρχαιότητας, οι οποίες στην πλειονότητά τους προέρχονται από μεταγραφές και μεταφράσεις έργων που κυκλοφορούσαν στην Ευρώπη την ίδια εποχή,
• Μία κάτοψη αρχαίου ελληνικού θεάτρου (φ. 4),
• 162 νομίσματα στις δύο όψεις τους, με σχόλια για τις παραστάσεις, την προέλευση και το υλικό του νομίσματος,
• Στα περιθώρια του χάρτη, έναν κατάλογο σημαντικών προσώπων και ηγεμόνων της περιοχής από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή: Αλφαβητικός κατάλογος αρχαίων ηρώων, φιλοσόφων και άλλων προσωπικοτήτων (φ. 10-11) και χρονολογικός κατάλογος αρχαίων ηγεμόνων, βυζαντινών αυτοκρατόρων και οθωμανών σουλτάνων, από τον Μέγα Αλέξανδρο μέχρι τον σύγχρονο του Ρήγα σουλτάνο Σελήμ Γ΄),
• Μυθολογικές κ.ά. συμβολικές παραστάσεις που πλαισιώνουν τον τίτλο του χάρτη (φ. 4),
• Ποικίλα σχόλια του Ρήγα αρχαιογνωστικού κυρίως ενδιαφέροντος, διάσπαρτα στον χάρτη, δίπλα σε τοπωνύμια,
• Περισσότερα από 5800 τοπωνύμια (συχνά αναφέρονται για την ίδια τοποθεσία η αρχαία μεσαιωνική και σύγχρονη ονομασία της),
• Ρόδο των ανέμων, χρονική κλίμακα, υπόμνημα (φ. 3).

Ο επικοινωνιακός χαρακτήρας της Χάρτας

Ο Ρήγας Βελεστινλής ήταν λόγιος και πολύγλωσσος (μιλούσε τουλάχιστον πέντε γλώσσες)^[26], με εμπειρία στη διπλωματία και την πολιτική, με αξιόλογη εμπορική δραστηριότητα και με διαμορφωμένη πολιτική σκέψη, προσανατολισμένη στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους στα Βαλκάνια, που θα προέκυπτε μετά από μία κοινωνική και πολιτική επανάσταση στα πρότυπα της Γαλλικής Επανάστασης.^[9] Μία τέτοια επανάσταση όμως προϋπέθετε την πνευματική αναγέννηση του Γένους, και μάλιστα με μέσα εκλαϊκευμένα, πριν την οργάνωση της επαναστατικής δράσης. Γι΄αυτό, πριν τη συγγραφή των επαναστατικών του κειμένων, ο Ρήγας ασχολήθηκε με τη συγγραφή και μετάφραση έργων λογοτεχνικών, επιστημονικών, ιστορικής γεωγραφίας κλπ., κυρίως σημαντικών εκπροσώπων του Γαλλικού Διαφωτισμού .^[17] Φαίνεται όμως πως ο ίδιος είχε κατανοήσει ότι για η πνευματική αφύπνιση και μόρφωση των υπόδουλων έπρεπε να γίνει με μέσα εύκολα κατανοητά κι όχι με δυσνόητα ογκώδη εγχειρίδια. Ο ίδιος ο Ρήγας στον πρόλογό του στο έργο "Φυσικής απάνθισμα" κατακρίνει, μεταφράζοντας από τα γαλλικά, τη συνήθεια των δασκάλων της εποχής να χρησιμοποιύν ατελείωτα κείμενα και λέξεις που κουράζουν με τη "γριφότητα του ελληνισμού". ^[27] Εξοικειωμένος καθώς φαίνεται ότι ήταν ο Ρήγας με τη χρήση συμβόλων και κωδίκων από την εμπειρία του στους ανώτερους ηγετικούς κύκλους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και των Φαναριωτών, εκτίμησε την εποπτική αποτελεσματικότητα που έχει ο χάρτης, ως συνοπτικός και άμεσος φορέας μετάδοσης ενός όγκου πληροφορίας που υπό άλλες συνθήκες θα απαιτούσε τόμους βιβλίων και λόγου για να μεταδοθεί.^{[28] [17] [27]}

Η Χάρτα από πολύ νωρίς θεωρήθηκε ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Ρήγα, συμπλήρωμα του Θούριου και σημαντικό εργαλείο για τη διάδοση των επαναστατικών του ιδεών. Το ότι ο Ρήγας επέλεξε να χρησιμοποιήσει έναν χάρτη για τη διασπορά των επαναστατικών του ιδεών, επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι κατά τη σύλληψη και τις ανακρίσεις που ακολούθησαν, οι αυστριακοί ανακριτές επέμεναν ιδιαίτερα στο να αποδίδουν επαναστατικό χαρακτήρα στην έκδοση της Χάρτας.^[21] Στον τίτλο της Χάρτας αναφέρεται ότι πρόκειται για συμπλήρωμα της έκδοσης του Νέου Ανάχαρση στα ελληνικά, στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για ένα αυτόνομο έργο που λειτουργεί σε πολλά επίπεδα: γνωριμία με τον τόπο και τους ανθρώπους, με την ιστορία, με το παρελθόν, αναπόφευκτη σύγκριση με το σκοτεινό παρόν, όνειρο για ένα καλύτερο μέλλον.^[2] Σε κανένα σημείο της Χάρτας δεν γίνεται ξεκάθαρη αναφορά σε μελλοντική επανάσταση - παρόλα αυτά, ο επαναστατικός της χαρακτήρας γίνεται από την πρώτη στιγμή κατανοητός: "Οι περιοχές αυτές άκμασαν όταν ήταν ελεύθερες, έτσι ζούσαν και προόδευσαν οι άνθρωποι που έζησαν πριν από εμάς εδώ, αν τα κατάφεραν εκείνοι μήπως μπορούμε να τα καταφέρουμε κι εμείς;".^[19] Η εντύπωση αυτή ενισχύεται με τις συμβολικές παραστάσεις από την ελληνική μυθολογία και ιστορία, με συχνές αναφορές στις κινητήριες δυνάμεις του ελληνισμού, τη νεωτερικότητα, την κινητικότητα, την παιδεία, τη δράση.^[17][9][2]

Ο Ρήγας έφτιαξε έναν χάρτη που απευθύνονταν στο Ευρύ Κοινό: εξίσου στους εξοικειωμένους με τα χαρτογραφικά μορφωμένους φιλέλληνες, στην περιορισμένη εγγράμματη και εύπορη ελίτ των Ελλήνων της Διασποράς και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, στους λογίους, αλλά και στους απλούς, αγράμματους ανθρώπους που έπρεπε και αυτοί να βρουν σημεία αναφοράς. Η υψηλή σχετικά τιμή του βέβαια μπορεί να έκανε την αγορά της εφικτή μόνο από τους πλούσιους, ο Ρήγας όμως γνώριζε ότι το κοινό μπορούσε να τη δει ή να τη μελετήσει στις βιβλιοθήκες και και σχολεία κατόπιν δωρεάς, όπως άλλωστε έγινε με τα αντίτυπα που σώζωνται σήμερα στην Κοβεντάρειο Βιβλιοθήκη της Κοζάνης ή την Πασχάλειο Σχολή του Καπεσόβου. Μπορούσε εξίσου να χρησιμοποιηθεί ως επιτοίχιος, ώστε να διακοσμήσει τις βιβλιοθήκες ή τους τοίχους των σπιτιών των εύπορων και μορφωμένων ανθρώπων της εποχής ή να παραμείνει σε φύλλα λυτά ή δεμένα σε τόμο σαν άτλαντας, ώστε να καλύψει εκπαιδευτικές ανάγκες σχολείων ή βιβλιοθηκών και να μπορεί να μελετηθεί κάθε φύλλο χωριστά.^[2]