Η Χάρτα του Ρήγα ή Χάρτα της Ελλάδος

Στην Πασχάλειο Σχολή του Καπέσοβου, στο Ζαγόρι, από τον 19ο αιώνα φιλοξενείται ένας από τους πιο σημαντικούς θησαυρούς της χαρτογραφίας και του νεοελληνικού διαφωτισμού. Πρόκειται για ένα αντίτυπο της Χάρτας του Ρήγα Φεραίου, η οποία θεωρείται ένα μεγαλεπήβολο έργο για την τεχνολογία της εποχής. Το αντίτυπο αποτελείται από 12 φύλλα δεμένα σε τόμο. Η Χάρτα τυπώθηκε το 1797 μεταξύ Βιέννης και Βουκουρεστίου. Το πώς ακριβώς ένα αντίτυπό της έφτασε στο Καπέσοβο παραμένει ένας γρίφος. 

Η Χάρτα… του Καπεσόβου συμμετείχε τους τελευταίους μήνες σε μια έκθεση στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Κατά την επιστροφή της από τη Θεσσαλονίκη, η Χάρτα του Ρήγα κάνει μια στάση στα Γιάννενα, και συγκεκριμένα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. Το αντίτυπο της Χάρτας του Ρήγα θα πλαισιώνουν χάρτες, παλαίτυπα εποχής και νομίσματα από τις συλλογές του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων, τα οποία απεικονίζονται σε αυτήν.

 Η Χάρτα του Ρήγα ή Χάρτα της Ελλάδος είναι μεγάλων διαστάσεων χάρτης που απεικονίζει τον ελλαδικό χώρο και την ευρύτερη περιοχή της Βαλκανικής χερσονήσου νότια του Δούναβη. Πρόκειται για ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, έργο του Ρήγα Βελεστινλή, και το πιο σημαντικό δείγμα της ελληνικής χαρτογραφίας της προεπαναστατικής περιόδου. Αποτελείται από δώδεκα φύλλα, διαστάσεων το καθένα περ. 50Χ70 εκ. και τυπώθηκε το 1796-97 στη Βιέννη.^[3] Η Χάρτα περιλαμβάνει επιπλέον δέκα επιπεδογραφίες (τοπογραφικά σχέδια) αρχαίων πόλεων, 162 αρχαία και μεσαιωνικά νομίσματα, έναν κατάλογο σοφών και ηγεμόνων της περιοχής και ποικίλες συμβολικές παραστάσεις και σχόλια που αντλούνται από την ελληνική ιστορία και μυθολογία.

Εκτύπωση

Ο χάρτης τυπώθηκε στη Βιέννη το 1797, στο τυπογραφείο του J. Nitsch, σε 1220 αντίτυπα. Χαράκτης του χάρτη ήταν ο γνωστός χαράκτης και καλλιτέχνης της εποχής Φρανσουά Μίλερ (Franz Mueller), ενώ η χρηματοδότηση της εκτύπωσης έγινε από τον Ευστράτιο Αργέντη με το ποσό των 1100 φιορινιών.^[21] Εκτυπώθηκε τμηματικά (το πρώτο, αυτόνομο φύλλο με την επιπεδογραφία της Κωνσταντινούπολης το 1796, τα τρία επόμενα στις αρχές του 1797 και τα υπόλοιπα μέχρι το τέλος Μαΐου)^[22], και διατέθηκε ολοκληρωμένη στο εμπόριο στις αρχές Μαΐου του 1797. Σύμφωνα με τα γνωστά δεδομένα, εκτιμάται ότι έγιναν τουλάχιστον 2 εκδόσεις της Χάρτας με μικρές διαφορές μεταξύ τους.^[23] Κάθε φύλλο της Χάρτας πωλούνταν προς 2 φλορίνια 63 ή τρία γρόσια, ολόκληρη δηλαδή η Χάρτα κόστιζε 24 αυστριακά φλορίνια ή 36 γρόσια, την εποχή που ένα ακριβό βιβλίο 500 σελίδων κόστιζε 2 αυστριακά φλορίνια ή ενώ, ο μικρότερος κατά το ήμισυ σε διαστάσεις Πίνακας της Ελλάδος του Α. Γαζή, επρόκειτο να πωλείται λίγα χρόνια αργότερα μόλις προς 5 φλορίνια.^[4] Στην υψηλή σχετικά τιμή της Χάρτας αποδίδεται μεταξύ άλλων και η μικρή διάδοσή της στην Ελλάδα. Παρόλα αυτά, ο αριθμός των αντιτύπων που τυπώθηκαν είναι αρκετά μεγάλος για τα εκτυπωτικά δεδομένα της εποχής, ενώ το γεγονός ότι ανάμεσα στα έργα του Ρήγα, με εξαίρεση τα επαναστατικά, η Χάρτα έχει το μεγαλύτερο τράβηγμα αντιτύπων, είναι ενδεικτικό και των προσδοκιών και των προθέσεων που είχε για αυτή ο συντάκτης της.^[2] Για την εκτύπωση χρησιμοποιήθηκε ολλανδικό χαρτί “elephant” ή “ελέφας”, ονομασία που αποδίδεται στις διαστάσεις του χαρτιού ή την ποιότητά του.^[24] Οι διαστάσεις του τελικού χάρτη ήταν περ. 2,10x2 μέτρα, με το κάθε φύλλο να είναι 70 x 50 εκατοστά, διαστάσεις μνημειώδεις για τα δεδομένα της εποχής (μέχρι τότε, οι συνήθεις διαστάσεις των επιτοίχιων χαρτών που εκδίδονται στα ελληνικά δεν ξεπερνούν τα 1,5x0,7 μέτρα)^[4] και ενδεικτικές της πρόθεσης του Ρήγα να χρησιμοποιείται αυτοτελώς ο χάρτης και όχι ως απλό παρακολούθημα των άλλων έργων του^]

Ο τίτλος

Ο τίτλος της Χάρτας δίνει μία σειρά από απαραίτητα στοιχεία για την τεκμηρίωσή της: Τη χρονολογία εκτύπωσης, 1796 για το πρώτο φύλλο και 1797 για ολόκληρο το έργο, τους συντελεστές του έργου, τον Ρήγα ως εκδότη και τον Φρανσουά Μίλερ ως χαράκτη, τη Βιέννη ως τόπο έκδοσης, το περιεχόμενο του χάρτη ως χάρτη της αρχαίας Ελλάδος με τα όρια του γεωγραφικού παραθύρου της, με ονομασίες, επιπεδογραφίες πόλεων, νομίσματα κλπ.

Ο πλήρης τίτλος του χάρτη είναι:

Χάρτα τῆς Ἐλλάδος ἐν ἦ περιέχονται αἰ νῆσοι αὐτής και μέρος των εἰς την Εὐρώπην και Μικράν Ἀσίαν Πολυαρίθμων Ἀποικιών Αὐτής, περιοριζομένων ἀπ’ άνατολών διά τῶν Μύρων τῆς Λυκίας μέχρι τού Ἀργαθονίου ὄρους τῆς Βιθυνίας, ἀπ’ ἄρκτου διά τού Ἀκ Κερμανίου, τῶν Καρπαθίων ὀρών καί Δουνάβεως καί Σάββα τῶν ποταμῶν, ἀπό δυσμῶν διά τού Οὔνα καί τού Ἰωνίου πελάγους, ἀπό Δε μεσημβρίας διά τού Λιβυκού. Τά πλείω μέ τάς παλαιάς καί νέας ὀνομασίας. Πρός δέ 9 ἐπιπεδογραφίαι τινών περιφήμων πόλεων καί τόπων ΑΥΤΗΣ, συντείνουσαι εἴς τῆν κατάληψιν τού Νέου ΑΝΑΧΑΡΣΙΔΟΣ, μία χρονολογία τῶν βασιλέων καί μεγάλων ἀνθρώπων ΑΥΤΗΣ, 161 τύποι ἐλληνικών νομισμάτων, ἐρανισθέντων ἔκ τού αὐτοκρατορικού ταμείου τῆς Ἀουστρίας πρός ἀμυδράν Ἰδέαν τῆς ἀρχαιολογίας. Ἐν σῶμα εἴς 12 τμήματα νῦν πρώτον ἐκδοθείσα, παρά τού Ρήγα Βελεστινλή Θετταλού, χάριν τῶν Ἐλλήνων καί φιλελλήνων. 1797. Ἐχαράχθη παρά τού Φρανσουά Μήλλερ ἔν Βιέν.

Το περιεχόμενο του χάρτη: το γεωγραφικό παράθυρο και άλλα θέματα

Η περιοχή που απεικονίζεται στη Χάρτα, σύμφωνα και με την περιγραφή του τίτλου, είναι η περιοχή που ορίζεται από τον Δούναβη και το Λιβυκό Πέλαγος κατά γεωγραφικό πλάτος και από την Αδριατική μέχρι τον Εύξεινο Πόντο κατά γεωγραφικό μήκος, μαζί με μέρος της Μικράς Ασίας, τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίουπελάγους, την Κρήτη και τα Δωδεκάνησα. Πρόκειται για ένα γεωγραφικό παράθυρο που ορίζεται με το όνομα της Ελλάδας, στα πρότυπα της παράδοσης που καθιερώνεται από τα μέσα του 16ου αιώνα με αντίστοιχες απεικονίσεις της πτολεμαϊκής γεωγραφίας από τον Μάρτιν Βαλντζεεμύλλερ και τον Σεμπάστιαν Μούνστερ^(D/R)και του Κερκυραίου Νικόλαου Σοφιανού με σαφή γεωγραφική αναφορά στη Γ ́, Δ ́, E ́ και ΣΤ ́ Διοίκηση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όπως αναδιατάχθηκε από τις μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού σε Δυτική και Ανατολική αυτοκρατορία.^[24] Έτσι εξηγείται και η ασάφεια που προκύπτει από τη δήλωση του τίτλου, ότι ο χώρος που απεικονίζεται αντιστοιχεί στον χώρο της ελληνικής παρουσίας κατά την αρχαιότητα και τα ερωτήματα που προκύπτουν από την επιλογή του Ρήγα να καλύψει την Ιταλίακαι τη Σικελία, χώρους με σημαντική ελληνική παρουσία κατά την αρχαιότητα, να μην περιλάβει την Κύπρο ή τη Μαύρη Θάλασσα και να επεκτείνει προς βορρά το γεωγραφικό του παράθυρο.^[2]

Ο χάρτης περιλαμβάνει επίσης:^[13][2]

• Δέκα "επιπεδογραφίες", δηλ. τοπογραφικά σχέδια (Πλαταιές, Σαλαμίνα, Αθήνα, Θερμοπύλες, Σπάρτη, Δελφοί, Ολυμπία, Κωνσταντινούπολη, Σεράι, Φέρες) και δύο όψεις (Κωνσταντινούπολη, Δελφοί) σημαντικών πόλεων ή τοποθεσιών της αρχαιότητας, οι οποίες στην πλειονότητά τους προέρχονται από μεταγραφές και μεταφράσεις έργων που κυκλοφορούσαν στην Ευρώπη την ίδια εποχή,
• Μία κάτοψη αρχαίου ελληνικού θεάτρου (φ. 4),
• 162 νομίσματα στις δύο όψεις τους, με σχόλια για τις παραστάσεις, την προέλευση και το υλικό του νομίσματος,
• Στα περιθώρια του χάρτη, έναν κατάλογο σημαντικών προσώπων και ηγεμόνων της περιοχής από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή: Αλφαβητικός κατάλογος αρχαίων ηρώων, φιλοσόφων και άλλων προσωπικοτήτων (φ. 10-11) και χρονολογικός κατάλογος αρχαίων ηγεμόνων, βυζαντινών αυτοκρατόρων και οθωμανών σουλτάνων, από τον Μέγα Αλέξανδρο μέχρι τον σύγχρονο του Ρήγα σουλτάνο Σελήμ Γ΄),
• Μυθολογικές κ.ά. συμβολικές παραστάσεις που πλαισιώνουν τον τίτλο του χάρτη (φ. 4),
• Ποικίλα σχόλια του Ρήγα αρχαιογνωστικού κυρίως ενδιαφέροντος, διάσπαρτα στον χάρτη, δίπλα σε τοπωνύμια,
• Περισσότερα από 5800 τοπωνύμια (συχνά αναφέρονται για την ίδια τοποθεσία η αρχαία μεσαιωνική και σύγχρονη ονομασία της),
• Ρόδο των ανέμων, χρονική κλίμακα, υπόμνημα (φ. 3).

Ο επικοινωνιακός χαρακτήρας της Χάρτας

Ο Ρήγας Βελεστινλής ήταν λόγιος και πολύγλωσσος (μιλούσε τουλάχιστον πέντε γλώσσες)^[26], με εμπειρία στη διπλωματία και την πολιτική, με αξιόλογη εμπορική δραστηριότητα και με διαμορφωμένη πολιτική σκέψη, προσανατολισμένη στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους στα Βαλκάνια, που θα προέκυπτε μετά από μία κοινωνική και πολιτική επανάσταση στα πρότυπα της Γαλλικής Επανάστασης.^[9] Μία τέτοια επανάσταση όμως προϋπέθετε την πνευματική αναγέννηση του Γένους, και μάλιστα με μέσα εκλαϊκευμένα, πριν την οργάνωση της επαναστατικής δράσης. Γι΄αυτό, πριν τη συγγραφή των επαναστατικών του κειμένων, ο Ρήγας ασχολήθηκε με τη συγγραφή και μετάφραση έργων λογοτεχνικών, επιστημονικών, ιστορικής γεωγραφίας κλπ., κυρίως σημαντικών εκπροσώπων του Γαλλικού Διαφωτισμού .^[17] Φαίνεται όμως πως ο ίδιος είχε κατανοήσει ότι για η πνευματική αφύπνιση και μόρφωση των υπόδουλων έπρεπε να γίνει με μέσα εύκολα κατανοητά κι όχι με δυσνόητα ογκώδη εγχειρίδια. Ο ίδιος ο Ρήγας στον πρόλογό του στο έργο "Φυσικής απάνθισμα" κατακρίνει, μεταφράζοντας από τα γαλλικά, τη συνήθεια των δασκάλων της εποχής να χρησιμοποιύν ατελείωτα κείμενα και λέξεις που κουράζουν με τη "γριφότητα του ελληνισμού". ^[27] Εξοικειωμένος καθώς φαίνεται ότι ήταν ο Ρήγας με τη χρήση συμβόλων και κωδίκων από την εμπειρία του στους ανώτερους ηγετικούς κύκλους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και των Φαναριωτών, εκτίμησε την εποπτική αποτελεσματικότητα που έχει ο χάρτης, ως συνοπτικός και άμεσος φορέας μετάδοσης ενός όγκου πληροφορίας που υπό άλλες συνθήκες θα απαιτούσε τόμους βιβλίων και λόγου για να μεταδοθεί.^{[28] [17] [27]}

Η Χάρτα από πολύ νωρίς θεωρήθηκε ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Ρήγα, συμπλήρωμα του Θούριου και σημαντικό εργαλείο για τη διάδοση των επαναστατικών του ιδεών. Το ότι ο Ρήγας επέλεξε να χρησιμοποιήσει έναν χάρτη για τη διασπορά των επαναστατικών του ιδεών, επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι κατά τη σύλληψη και τις ανακρίσεις που ακολούθησαν, οι αυστριακοί ανακριτές επέμεναν ιδιαίτερα στο να αποδίδουν επαναστατικό χαρακτήρα στην έκδοση της Χάρτας.^[21] Στον τίτλο της Χάρτας αναφέρεται ότι πρόκειται για συμπλήρωμα της έκδοσης του Νέου Ανάχαρση στα ελληνικά, στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για ένα αυτόνομο έργο που λειτουργεί σε πολλά επίπεδα: γνωριμία με τον τόπο και τους ανθρώπους, με την ιστορία, με το παρελθόν, αναπόφευκτη σύγκριση με το σκοτεινό παρόν, όνειρο για ένα καλύτερο μέλλον.^[2] Σε κανένα σημείο της Χάρτας δεν γίνεται ξεκάθαρη αναφορά σε μελλοντική επανάσταση - παρόλα αυτά, ο επαναστατικός της χαρακτήρας γίνεται από την πρώτη στιγμή κατανοητός: "Οι περιοχές αυτές άκμασαν όταν ήταν ελεύθερες, έτσι ζούσαν και προόδευσαν οι άνθρωποι που έζησαν πριν από εμάς εδώ, αν τα κατάφεραν εκείνοι μήπως μπορούμε να τα καταφέρουμε κι εμείς;".^[19] Η εντύπωση αυτή ενισχύεται με τις συμβολικές παραστάσεις από την ελληνική μυθολογία και ιστορία, με συχνές αναφορές στις κινητήριες δυνάμεις του ελληνισμού, τη νεωτερικότητα, την κινητικότητα, την παιδεία, τη δράση.^[17][9][2]

Ο Ρήγας έφτιαξε έναν χάρτη που απευθύνονταν στο Ευρύ Κοινό: εξίσου στους εξοικειωμένους με τα χαρτογραφικά μορφωμένους φιλέλληνες, στην περιορισμένη εγγράμματη και εύπορη ελίτ των Ελλήνων της Διασποράς και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, στους λογίους, αλλά και στους απλούς, αγράμματους ανθρώπους που έπρεπε και αυτοί να βρουν σημεία αναφοράς. Η υψηλή σχετικά τιμή του βέβαια μπορεί να έκανε την αγορά της εφικτή μόνο από τους πλούσιους, ο Ρήγας όμως γνώριζε ότι το κοινό μπορούσε να τη δει ή να τη μελετήσει στις βιβλιοθήκες και και σχολεία κατόπιν δωρεάς, όπως άλλωστε έγινε με τα αντίτυπα που σώζωνται σήμερα στην Κοβεντάρειο Βιβλιοθήκη της Κοζάνης ή την Πασχάλειο Σχολή του Καπεσόβου. Μπορούσε εξίσου να χρησιμοποιηθεί ως επιτοίχιος, ώστε να διακοσμήσει τις βιβλιοθήκες ή τους τοίχους των σπιτιών των εύπορων και μορφωμένων ανθρώπων της εποχής ή να παραμείνει σε φύλλα λυτά ή δεμένα σε τόμο σαν άτλαντας, ώστε να καλύψει εκπαιδευτικές ανάγκες σχολείων ή βιβλιοθηκών και να μπορεί να μελετηθεί κάθε φύλλο χωριστά.^[2]