Με τη διδασκαλία του α΄ Στασίµου επιδιώκουµε:
1. α) Να κατανοήσουµε τον όρο «στάσιµο»,
β) να επισηµάνουµε τα στοιχεία που το κατατάσσουν στα λυρικά µέρη της τραγωδίας,
γ) να διερευνήσουµε τη λειτουργία του συγκεκριµένου Στασίµου στο έργο
και δ) να συζητήσουµε τη σκηνική παρουσία του Χορού στο Στάσιµο αυτό.
2. Να προσδιορίσουµε και να αξιολογήσουµε τον τρόπο, µε τον οποίο ο Ευριπίδης µέσω του Χορού προσεγγίζει α) το θέµα της φύσης και του ρόλου των θεών και β) το θέµα του πολέµου.
1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ
Στο πλαίσιο αυτού του στόχου καλό είναι οι µαθητές να θυµηθούν ό,τι σχετικό είχαµε αναφέρει στην Πάροδο και µε βάση αυτή την προεργασία µπορούµε να εστιάσουµε στα εξής: ● στον όρο «στάσιµο» και την ένταξη του Α΄ Στασίµου στα λυρικά µέρη της τραγωδίας
1 · ● στη λειτουργία του συγκεκριµένου Στασίµου στο έργο
2 · ● στη σκηνική παρουσία του Χορού
3
.
Ξεκινώντας από τις πληροφορίες που είχαµε παρουσιάσει στην Πάροδο, αλλά και από αυτές που δίνονται στην «Εισαγωγή στην Τραγωδία» από την Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Γραµµατείας, µπορούν οι µαθητές να θυµηθούν το περιεχό µενο όρων, όπως «λυρικά µέρη της τραγωδίας», «στροφή-αντιστροφή», «χορικά» κτλ. και να συµπληρώσουν τη σχετική µετα-
γλώσσα µε τον όρο «στάσιµο». Συζητώντας το περιεχόµενο και τα γνωρίσµατα του στασίµου, µπορούν να επισηµάνουν ότι σε
αυτό δεν υπάρχουν υποκριτές, ούτε διάλογος και εξέλιξη της δράσης. Αντίθετα, υπάρχει: µέλος, όρχηση του Xορού (που
δεν µπορούν να εντοπιστούν στο κείµενο), πλούσια εκφραστικά µέσα (π.χ. επίκληση στην αηδόνα, υπερβατό, εικόνες, προ-
σωποποίηση κτλ.) και µια δοµή στηριγµένη στο σχήµα «στροφή-αντιστροφή». Έτσι, µπορούν να κατανοήσουν γιατί το στάσιµο
εντάσσεται στα λυρικά µέρη της τραγωδίας. Το επιπλέον βήµα που γίνεται εδώ είναι η ένταξη του στασίµου στα «εξωτερικά
και τυπικά στοιχεία της τραγωδίας» (κατά ποσόν µέρη). Καλό θα είναι, επίσης, εδώ, για να κατανοήσουν οι µαθητές ότι πρό-
κειται για λυρικό µέρος, να χρησιµοποιηθούν και παράλληλες µεταφράσεις, όπου αναδεικνύονται περισσότερο τα στοιχεία
αυτά. Με την παραπάνω διαδικασία οι µαθητές συµπληρώνουν γνώσεις, αναζητούν τις πηγές τους («Εισαγωγή στην Τραγωδία», «Λεξικό Όρων» κτλ.) και µαθαίνουν να χρησιµοποιούν τη µεταγλώσσα του δράµατος.
Μια πιο βιωµατική προσέγγιση των παραπάνω µπορεί να γίνει συζητώντας τη σκηνική παρουσία του Χορού. Οι µαθητές
µπορούν να παρατηρήσουν το φωτογραφικό υλικό της ενότητας (ξεκινώντας από τη φωτογραφία των προοργανωτών), ώστε να
κατανοήσουν ότι ο Χορός αποτελεί ένα «οµοιογενές και απρόσωπο» σύνολο, και να συνειδητοποιήσουν το µιµητικό ή εκφραστικό του χαρακτήρα. Με τα παραπάνω γίνεται εµφανής η λειτουργία του Χορού στη σκηνή (τραγουδά και χορεύει) και έτσι
συνειδητοποιούµε κάτι πολύ βασικό για το Χορό: τη διαφορά του από ένα «φυσιολογικό, καθηµερινό πλήθος». Προχωρούµε
δηλαδή µε την παραπάνω διαδικασία στη µελέτη του Xορού, που είχε αρχίσει µε την Πάροδο.
Σχετικά µε τη λειτουργία του Α΄Στασίµου οι µαθητές εύκολα θα διαπιστώσουν ότι γενικά το Στάσιµο δεν προωθεί την εξέλιξη
του δράµατος. Θα το έχουν ήδη υποψιαστεί µελετώντας τη σελίδα των Προοργανωτών, όπου είναι κενή η στήλη «Πλοκή». Στη συνέχεια, µε βάση την εµπειρία τους ως τώρα για την αναζήτηση της λειτουργίας ενός στοιχείου, µπορούν να συζητήσουν τη θέση του
Στασίµου στο έργο και τους θεατές (συναισθήµατα και προβληµατισµοί), µια διαδικασία µε την οποία έχουν εξοικειωθεί οι µαθητές
µας. Στο συγκεκριµένο πάντως Στάσιµο µπορούµε να αναζητήσουµε τη νοηµατική του συνάφεια µε την τραγωδία µας και στα εξής
σηµεία:
α) σε ορισµένα θέµατα που αναφέρθηκαν ως τώρα, όπως ο πόλεµος, η φύση και ο ρόλος των θεών· το Στάσιµο συνοψίζει τα θέµατα αυτά προβάλλοντας παράλληλα την άποψη του Χορού·
β) στη βασική αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι (π.χ. ο Χορός στο στίχο 1252 αναρωτιέται αν για το Μενέλαο το οµοίωµα της Ελένης αποτελεί «βραβείο ή αιτία», στ. 1252)·
γ) στην αναφορά στο δόλο (ό,τι πρόκειται να επακολουθήσει): οι ενέργειες του Ναυπλίου, αλλά και οι ενέργειες των θεών. Επιπλέον, µπορούµε να επισηµάνουµε τη λειτουργία του Στασίµου ως στοιχείου επιβράδυνσης, που εξασφαλίζει τον αναγκαίο χρόνο, ώστε να αλλάξει µάσκα και κοστούµι η Ελένη.
Η ΕΡΩΤΗΣΗ 4 µπορεί επίσης να δώσει µια συνολική εικόνα για τη λειτουργία του Xορού γενικά. 1.α. [λειτουργία Α΄Στασίµου] «[…] Το πιο λογικό θα ήταν ο Χορός να υποστηρίξει την ικεσία της Ελένης και να δώσει στο άσµα του τον τύπο της προσευχής, πράγµα όχι σπάνιο σε ανάλογες περιπτώσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, ή, όπως παρατηρεί η Α.Μ. Dale, να σχολιάσει το τέχνασµα και το δόλο που αρχίζει να εξυφαίνεται και να µορφοποιείται ή, ακόµη, να εκφράσει για µια ακόµη φορά την αισιοδοξία του –ένα στοιχείο εξισορροποιητικό για το δράµα– για την ευνοϊκή τροπή που πήραν τα πράγµατα µέχρι τώρα. Όµως ο Ευριπίδης δεν επιτρέπει στο Χορό να κάνει κάτι τέτοιο. Γιατί άραγε;Για να απαντήσει κανείς σ’ αυτό το κρίσιµο για την ερµηνεία της ωδής ερώτηµα, θα πρέπει να διερευνήσει
α) τον τρόπο µε τον οποίο το Στάσιµο συνδέεται µε ό,τι προηγήθηκε,
και β) τον τρόπο µε τον οποίο οι επιµέρους στροφές συνδέονται µεταξύ τους. […] Είναι σαφές πως η [α΄] στροφή έχει θρηνητικό χαρακτήρα και ασφαλώς έτσι το σχεδίασε ο ποιητής. Εξάλλου, η αναφορά στο αηδόνι δεν είναι τυχαία. Ο σχετικός µύθος θέλει αυτό σύµβολο του πένθους και του θρήνου. Ο θρήνος του Χορού ανακαλεί το θρήνο της Ελένης στην Πάροδο. Εκεί, αυτή επικαλέστηκε τις Σειρήνες και την Περσεφόνη να τη συνοδέψουν στο κλάµα της µε λυπητερούς µακρόσυρτους σκοπούς. […] Οι ιδέες της [α΄] αντιστροφής πείθουν πως αυτή ενώνεται νοηµατικά µε την αντίστοιχη στροφή και πως αποτελεί συµπλήρωµά της. Το α΄ στροφικό σύστηµα αποτελεί ένα οργανωµένο όλο και έχει στενούς εσωτερικούς και νοηµατικούς δεσµούς. Η λογική σειρά των γεγονότων που υποβάλλει είναι: η αρπαγή της Ελένης από τον Πάρη και κατ’ ακολουθία το είδωλό της προκάλεσε τον Tρωικό πόλεµο, ο πόλεµος γέννησε τις συµφορές τόσο στους πολεµιστές Έλληνες και Τρώες, όσο και τα πρόσωπα του στενού οικογενειακού τους περιβάλλοντος. […] Ο Χορός εδώ [στη β΄στροφή] µιλά για το θείο γενικά, αλλά και στη συνέχεια εξειδικεύει τη σκέψη του και µιλά για θεούς, των οποίων οι γνώµες πηδούν από εδώ εκεί και αλλάζουν στο αντίθετο χωρίς καµιά λογική. Μήπως όµως µέσα στο έργο οι θεοί δεν λει- τουργούν µε παρόµοιο τρόπο; […] Είναι, λοιπόν, φανερό πως ο Χορός µιλά για το απρόβλεπτο της επενέργειας του θείου και την απροσδιόριστη επέµβασή του στα ανθρώπινα πράγµατα. […] Υπάρχει όµως και µια άλλη διάσταση. Ο Χορός φαίνεται πως καθιστά σαφέστερη τη γνώµη που διατύπωσε ο Αγγελιαφόρος και προεκτείνει αυτήν. […] Κάτι ανάλογο [µε τον αγγελιαφόρο] κάνει και ο Χορός εδώ. Τελειώνει το άσµα του µε παρόµοιες ιδέες. Τονίζει την αβεβαιότητα και τη σύγχυση που επικρατεί στα ανθρώπινα πράγµατα […] και υποστηρίζει πως µόνο στων θεών τα λόγια βρήκε την αλήθεια. […] Αναπτύσσοντας όµως [στη β΄αντιστροφή] τη σκέψη του ο Χορός, λέει πως ο Τρωικός πόλεµος και το πρόβληµα το σχετικό µε την Ελένη θα µπορούσε να διευθετηθεί µε το διάλογο και τις διαπραγµατεύσεις. […] Η άποψη που διατυπώνει ο Χορός εδώ είναι αναµφισβήτητα απόλυτα ορθή και αντανακλά τη φιλειρηνική διάθεση και νοοτροπία του Ευριπίδη. […]» (Φραγκούλης 2001: 28-32). 1.β. [σκηνική παρουσία του Xορού] «[…] Η κύρια λειτουργία [των µελών του Xορού] ήταν να τραγουδούν και να ορχούνται, δηλ. να εκφράζουν µε κίνηση τα χορικά, που χωρί- ζουν τα επεισόδια της τραγωδίας. […] Ο ορχούµενος Xορός βρισκόταν συνήθως σε σχηµατισµό, ορθογώνιο ή κυκλικό, βασικά έναν από τους δύο, και, ενώ µπορούσε κάπου-κάπου να γίνεται εντελώς άτακτος, παράφορος και γρήγορος, συνήθως ήταν µάλλον σοβαρός, σεµνός και επιβλητικός, ένας µάλιστα ρυθµός, ένα ύφος που χρησιµοποιούσαν κάποιες φορές, ονοµαζόταν εµµέλεια (που, κατά λέξη, σήµαινε: “αρµονία”). […] Ο αρχαίος Ελληνικός Χορός ήταν, στην ευρύτατή του σηµασία, µιµητικός ή εκφραστικός. Με τη χρησιµοποίηση των χεριών, των βραχιόνων και του σώµατος, όχι λιγότερο απ’ ό,τι τα πόδια, έκφραζε τη διάθεση, τα συναισθήµατα και το χαρακτήρα του τραγουδιού που συνόδευε. […] Ο ρόλος τους ήταν να ορχούνται και να ψάλουν κι όχι να είναι φυσιολογικό, καθηµερινό, σκηνικό πλήθος. Οποιοσδήποτε, που έχει δει ή ακούσει ελληνική τραγωδία, θα γνωρίζει τι εξέχουσα και σηµαντική θέση έχει ο Xορός στην παράσταση, ως σύνολο (οπωσδήποτε τα τραγούδια τους σχετίζονταν, πιθανόν, έµµεσα µε την πλοκή του έργου). Αν µας φαίνεται δύσκολο να συµφιλιωθούµε µε τους παραπάνω όρους, νοµίζω ότι αυτό οφείλεται στο γεγονός, πάνω απ’ όλα, ότι το χορικό άσµα και η όρχη- ση, που το συνοδεύει, δεν έχουν ισοδύναµη θέση, αντιστοιχία, στη ζωή µας µε εκείνα, που υπήρχαν στη ζωή των Ελλήνων (αν και η χορωδία στην Όπερα και ο εκκλησιαστικός Xορός µας δίνουν µια ασθενή, έστω, αναλογία). Ο Xορός για τους Έλληνες ήταν αναπό- σπαστο µέρος πολλών κοινών περιοδικών τελετών, θρησκευτικών και κοσµικών – π.χ. γιορτές, γάµοι, κηδείες, εορτασµοί νίκης. Ένας Xορός δάνειζε µεγαλοπρέπεια και βάθος σε όλες τις “εορταστικές” περιστάσεις στη ζωή του Έλληνα» (Taplin 1988: 18-19).
2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ Τα θέµατα για τα οποία ο Χορός εκφράζει τη γνώµη του στο Στάσιµο αυτό και µπορούν να γίνουν αντικείµενο συζήτησης στην τάξη µας είναι:
● η φύση και ο ρόλος των θεών4 ·
● ο πόλεµος5 . Καθώς µάλιστα γι’ αυτά τα θέµατα διατυπώνεται δηµόσια µια διαφορετική από την κρατούσα άποψη, προκύπτει αβίαστα ένα επιπλέον θέµα, το οποίο επίσης θα µπορούσαµε να συζητήσουµε στην τάξη:
● η δηµόσια έκφραση της αµφισβήτησης6 .
Η µελέτη του θέµατος «θεοί» έχει αρχίσει συστηµατικά στο βιβλίο του µαθητή από το πρώτο µέρος του Β΄Επεισοδίου. Οι µαθητές µπορούν να θυµηθούν το σχετικό προβληµατισµό που αναπτύχθηκε (βλ. και 5η ∆ιδακτική Επισήµανση στο δεύτεροµέρος του Β΄Επεισοδίου) ή, αν κάποιοι µαθητές έχουν αποδελτιώσει το σχετικό θέµα, µπορούν να παρουσιάσουν τα συµπεράσµατα της έρευνάς τους. Η µελέτη πάντως του θέµατος µπορεί εδώ να ολοκληρωθεί, γι’ αυτό και στο βιβλίο του µαθητή συγκεντρώνουµε ορισµένες ερµηνείες που έχουν προταθεί. Οι ερµηνείες αυτές προτείνονται, όχι τόσο για να απορρίψουν οι µαθητές ή να προκρίνουν κάποια από αυτές (πράγµα που δεν αποκλείεται να συµβεί), αλλά, στο πλαίσιο µιας ανοικτής συζήτησης, για να υποψιαστούν πόσο σύνθετα είναι ορισµένα θέµατα και για να αρχίσουν να συνειδητοποιούν πώς αυτά σχετίζονται, άµεσα ή έµµεσα, µε ποικίλες παραµέτρους, όπως οι πνευµατικές και ιστορικές συγκυρίες. Ιδιαίτερα για το τελευταίο (ιστορικές συγκυρίες), µπορούµε να επισηµάνουµε τις προσδοκίες που γεννούσε η Σικελική εκστρατεία για τη µεγάλη δύναµη της εποχής, την Αθήνα, και τη διάψευσή τους στη συνέχεια µε τη µεταστροφή που συνέβη (συντριβή στη Σικελία). Με ανάλογο τρόπο (αναφορά στις προηγούµενες επισηµάνσεις, αποδελτίωση κ.λπ.) µπορούµε στην τάξη να συζητήσουµε τις απόψεις του Χορού σχετικά µε τον πόλεµο. Το θέµα του πολέµου µελετάται συστηµατικά στο βιβλίο του µαθητή ήδη από τον Πρόλογο. Σ’ αυτή την ενότητα χρησιµοποιούµε για πρώτη φορά τη φράση «αντιπολεµικό µήνυµα», διότι οι µαθητές, ξεφεύγοντας από τις συγκεκριµένες αναφορές των ηρώων, µπορούν πλέον να διευρύνουν τον προβληµατισµό τους και να εκφράσουν την προσωπική τους άποψη. Μπορούν λοιπόν εδώ όχι µόνο να συζητήσουν τα συναισθήµατα του Χορού για τον πόλεµο (θρήνος για νικητές και νικηµένους) και τα επιχειρήµατά του κατά του πολέµου, αλλά και να εκφράσουν και τα προ- σωπικά τους συναισθήµατα. Με αυτό τον άµεσο τρόπο οι µαθητές συνειδητοποιούν την επικαιρότητα της τραγωδίας, διαδι- κασία στην οποία µπορεί να συµβάλει και το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 2 δίνοντας µια σύγχρονη διάσταση στο θέµα. Ο τρόπος πραγµάτευσης των θεµάτων αυτών και οι απόψεις που προβάλλονται δίνουν τη δυνατότητα στους µαθητές να συµπληρώσουν την εικόνα που σταδιακά διαµορφώνουν για την οπτική του Ευριπίδη. Η επέκταση που µπορεί να γίνει στο τέλος της ενότητας σχετίζεται µε τον εξής προβληµατισµό: αν οι απόψεις που εκφρά- ζονται εδώ συνιστούν γενικά µια «αµφισβήτηση», πόσο το πολιτικό περιβάλλον (π.χ. δηµοκρατικό πολίτευµα) προσφέρει τη δυνατότητα να εκφραστεί αυτή η αµφισβήτηση δηµόσια. Με την ανάπτυξη του προβληµατισµού αυτού επιδιώκουµε να συν δέσουν οι µαθητές τα πνευµατικά γεγονότα µε άλλες (πολιτικές εδώ) παραµέτρους. 2.α. [για τη φύση και το ρόλο των θεών – ερµηνείες] «Οι στίχοι 1137-1143 [= β΄στροφή] επαναλαµβάνουν σαφέστερα και προεκτείνουν τη σκέψη του Αγγελιαφόρου. Μολονότι σε ορισµέ- να σηµεία το κείµενο δεν είναι απόλυτα καθαρό, µπορούµε να πούµε πως η γενικότερη κρίση αναφέρεται στην απρόβλεπτη επέµβαση του θείου και εκεί όπου δεν υπήρχε αµφιβολία ότι ο άνθρωπος είναι απόλυτα ασφαλής, όπως στην περίπτωση της Ελένης, η οποία ως κόρη του ∆ία θα έλεγε κανείς ότι δεν θα δυστυχούσε, και όµως θεωρήθηκε άπιστη, άδικη και άθεη. ∆ιάφορες ερµηνείες δόθηκαν στους στίχους αυτούς, οι περισσότερες από τις οποίες τονίζουν τη δυσπιστία του Ευριπίδη, αν όχι στην ύπαρξη των θεών, στο αλάθητο των ενεργειών τους. Ο F. Paley θεωρούσε ότι ο ποιητής εδώ υποδηλώνει την αµφιβολία του για την ύπαρξη του ανώτατου όντος, όπως είχε κάνει και σε άλλες περιπτώσεις. Ο H. Gregoire έγραψε πως “ο Χορός αµφιβάλλει για τη θεία σοφία, βλέποντας τη σύγχυση που επικρατεί στον κόσµο”. Ο G. Zuntz θεωρεί ότι εδώ δεν έχουµε υπαινιγµό αθεΐας, αλλά έκφραση του ακατάληπτου του θείου. […] Πολύ πιο ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη είναι η άποψη του George E. Dimock Jr, ο οποίος […] γράφει τα εξής αναλύοντας το χωρίο αυτό: “∆εν µπορείς ποτέ να µιλήσεις µε βεβαιότητα για τις ενέργειες του θείου. Σπάνια τα πράγµατα είναι όπως φαίνονται. Μπορεί να νοµίζεις πως πολεµάς για την Ελένη, στην πραγµατικότητα όµως δεν πολεµάς για κείνη. Οτιδήποτε µπορεί να συµβεί”. Και παρακά τω συνδέοντας τους στίχους αυτούς µε τη θλιβερή σικελική καταστροφή, η οποία έκαµψε το ηθικό των Αθηναίων, σηµειώνει πως “το απρόβλεπτο στις ενέργειες των θεών είναι σπουδαίο πράγµα. Οι Αθηναίοι, που είχαν υπόψη τους την καταστροφή στη Σικελία, βλέποντας το έργο και ακούγοντας για τις απρόβλεπτες ενέργειες του θείου, αισθάνονταν ότι όλα δεν χάθηκαν, γιατί ο θεός µπορεί ξαφ- νικά να ανατρέψει µια κατάσταση από το κακό στο καλό, όπως ακριβώς συνέβη στην περίπτωση της Ελένης και του Μενέλαου: ενώ είναι χαµένοι, σώζονται από µια απροσδόκητη ενέργεια των θεών, µέσω της Θεονόης”. Όπως σηµειώθηκε παραπάνω, η σκέψη που πρυτανεύει στο χωρίο αυτό είναι το απρόβλεπτο της θείας επενέργειας στα ανθρώπι- να πράγµατα και συνδέεται άµεσα µε την κακοτυχία της Ελένης και την άδικη δυσφήµισή της» (Χατζηανέστης 1989: 363-364). 2.β. [θεοί και τύχη] «Ο Χορός της Ελένης, […] οµολογεί καθαρά ότι δεν γνωρίζουµε τίποτε [για τους θεούς]. Λόγω της αβεβαιότητας, ο Xορός φτάνει στο σηµείο να γίνεται ασαφής και οι λέξεις του κειµένου είναι καµιά φορά αρκετά αµφίβολες. Αλλά, σε γενικές γραµµές λέει [παραθέτει τη β΄στροφή]. Η φράση αρχίζει µε τη λέξη θεός και κλείνει µε τη λέξη τύχαις. Από τους θεούς, εντελώς φυσικά, περνάµε στην τύχη. Γι’ αυτό τόσο συχνά γίνεται λόγος ταυτόχρονα και για το ένα και για το άλλο. Η τύχη µπορεί να σταλθεί από τη θεότητα. Η µία από τις δύο έννοιες µπορεί επίσης να αντικαθιστά την άλλη ή να την υποκαθιστά. […]» (Romilly 1997: 37).
A΄ ΣTAΣIMO στ. 1220-1285 78 EYPIΠI∆H Eλένη 2.γ. [οι θεοί – στ. 1269] «Ο τελευταίος στίχος [της β΄στροφής, στ. 1269] προξενεί έκπληξη, καθώς δε συµβιβάζεται µε τους προηγούµενους, που εκφράζουν την άποψη ότι οποιαδήποτε γνώση σχετικά µε τους θεούς είναι ανέφικτη. Το νόηµα µπορεί να είναι απλώς ότι δεν υπάρχει σίγουρος τρόπος για να εξακριβωθεί το τι σκοπεύουν να πράξουν οι θεοί, εκτός κι αν οι ίδιοι το αποκαλύψουν απευθείας. Κάτι τέτοιο θα ήταν σύµ- φωνο και µε την αποδοκιµασία που είχε προηγουµένως εκφράσει ο αγγελιαφόρος για τους µάντεις και τις προφητείες […]. Αυτή η αµφιβολία ως προς την αξία της προφητείας, συνοδευόµενη από την αίσθηση ότι οι θεοί µπορούν να δείξουν καθαρά τι επιθυµούν […] σχεδόν αποτελεί κοινό τόπο. Αλλά οι θεοί ξεκαθαρίζουν τις προθέσεις τους µόνο µετά τα συµβάντα, όταν πια η ανθρώπινη συµφορά και ο αγώνας ολοκληρώνονται, κατά κάποιον τρόπο, τυχαία. Στο µεταξύ, µέσα στο σκοτάδι που καλύπτει τα πάντα, δεν υπάρχουν παρά µερι- κά ασαφή σήµατα, συνήθως παραπλανητικά. Ίσως γι’ αυτό η ωδή αναφέρεται στο Ναύπλιο […]» (Whitman, σ. 86). 2.δ. [οι θεοί – στ. 1254-1264] «[Σχετικά µε το νόηµα της β΄αντιστροφής] το σκεπτικό φαίνεται να είναι πως σε ένα τόσο αχανές και φανερά χαοτικό πεδίο, όπως αυτό της ανθρώπινης τύχης, κανείς δεν θα µπορούσε να περιµένει να βρει σηµάδια της θείας τάξης εκεί, αν όχι κάπου αλλού, όπου η ίδια η ύπαρξη των θεών είχε εµπλακεί. Αλλά η Ελένη, µια κόρη του ∆ία, έχει γίνει αντικείµενο αναθέµατος σε όλη την Ελλάδα, και ο Χορός δεν ελπίζει πια ότι µπορεί να προσδιορίσει [πού βρίσκεται η βεβαιότητα σε αυτά τα θέµατα] […]. Ο Χορός δεν ρωτάει “τι είναι θεός ή τι δεν είναι” µε το µέσον να έχει προστεθεί για να ολοκληρώσει την ιδέα (“οτιδήποτε σχετικά µε το θεό”), το οποίο θα ήταν ένα µεγά- λο και εξαιρετικό ερώτηµα εδώ. Αναρωτιούνται για τη διάκριση ανάµεσα στο θείο, το θνητό, και το ανάµεικτο […] Η Ελένη, ως γέννη- µα του ∆ία και της Λήδας, φαίνεται ένα ξεχωριστό παράδειγµα της τρίτης κατηγορίας, αλλά έχει γίνει µε εντελώς ιδιόµορφο τρόπο υποκείµενο ακραίων µεταστροφών της τύχης» (Dale: 1968: 190-191). 2.ε. [ο πόλεµος – ιστορικό πλαίσιο] «Όσο ζούσε και δηµιουργούσε ο Ευριπίδης, η Ελλάδα ήταν ανάστατη από τον Πελοποννησιακό πόλεµο και οι Αθηναίοι ζούσαν στο πετσί τους τις σκληρές του συνέπειες. Κι όπως ήταν επόµενο, ο ποιητής και δηµιουργός τόσων τραγωδιών, που διαπνέονταν από βαθύτερο ενδιαφέρον για τη µοίρα του ανθρώπου, δεν µπορούσε να µείνει αδιάφορος µπροστά σ’ αυτή τη θύελλα και να γράφει έργα άσχετα µε τις ανη- συχίες και τις συµφορές του λαού του. […] Ο πόλεµος σαν µια συµφορά για τους ανθρώπους δυνάστεψε το πνεύµα και την ψυχή του ποιη- τή και για χρόνια ολόκληρα ύστερα από τον Ιππόλυτο δεν έγραψε τραγωδίες µε άλλο θέµα. Κι όχι µόνο αυτό. Το µίσος του κατά των πολέµων, σύµφωνα µε µια παρατήρηση του Kitto, δεν περιορίζεται στην επιφάνεια, αλλά εισχωρεί βαθύτερα και προχωράει στην αναζήτηση των ουσιαστικών αιτιών που γεννούν τους πολέµους και τις καταστροφές που προκαλούν όχι µόνο σε άτοµα, αλλά σε ολόκληρους λαούς. Έτσι, παρόλο που στην Ελένη του υπάρχει ένας στίχος, όπου αποδίδονται οι πόλεµοι στους θεούς, στην ουσία ο ποιητής ακολουθεί την άποψη πως οι ίδιοι οι άνθρωποι έχουν την άµεση ευθύνη για τις πολεµικές συγκρούσεις και τις συµφορές που απορρέουν απ’ αυτές. Στην τραγωδία, µε τα χείλη του Χορού, ο ποιητής χαρακτηρίζει ανέµυαλους όσους στον πόλεµο τη δόξα αναζητούν και νοµίζουν πως µε τα κοντάρια θα σβήσουν τα πάθια των θνητών» (Ζορµπαλάς 1987: 100). 2.στ. [πόλεµος – Ευριπίδης] «Θέατρο ιδεών το έργο του [του Ευριπίδη] απηχεί πολλές κριτικές για την τρέλα και τον παράλογο χαρακτήρα των πολέµων. Όπως µπορούσε, επίσης, να το προβλέψει κανείς, αυτές οι κριτικές γίνονται σαφέστερες όσο επιµηκύνεται ο Πελοποννησιακός Πόλεµος. ∆ύο έργα είναι ιδιαίτερα αυστηρά, από αυτήν την άποψη: οι Ικέτιδες και η Ελένη. […] Στην Ελένη, το θέµα του έργου είναι ήδη από µόνο του µια καταδίκη, αφού αυτή τη φορά ο τρωικός πόλεµος δεν έγινε καν εξαιτίας της Ελένης και για να την πάρουν πάλι πίσω, αλλά εξαιτίας ενός ανύπαρκτου ειδώλου και χάρη µιας ψευδαίσθησης. Επιπλέον, η καταδίκη είναι εδώ διατυπωµένη εκ νέου µε σαφήνεια και µε µορφή γενική. Αυτή τη φορά παρουσιάζεται στο µέσο ενός χορικού [β΄αντιστροφή]. Ο Χορός επαναλαµβάνει µάλιστα ότι θα µπορούσε κανείς να χειρισθεί, να “διορθώσει” τα πράγµατα µε το λόγο: λόγοις. Η παθητική περιγραφή των δεινών που κυοφορήθηκαν στον πόλεµο επεκτείνεται, λοιπόν, και εδώ σε αγορεύσεις και σε επίκληση της λογικής. Αυτά τα χωρία δεν είναι τα µόνα που υποστηρίζουν τέτοιες ιδέες: είναι, τουλάχιστον, αρκετά εντυπωσιακά στην επικαιρότητά τους, για να αποκαλύψουν ότι το θέατρο έγινε σαν ένα βήµα από το οποίο ο ποιητής µιλάει στους συµπολίτες του και τους ανακοινώνει την εµπειρία του και τις αµφιβολίες του» (Romilly 1997: 253, 256-257). 2.ζ. [πόλεµος – ιστορικό πλαίσιο] «Οι στίχοι αυτοί [β΄αντιστροφή] είναι µια έντονη αντιπολεµική κραυγή του Ευριπίδη και αναφέρονται στα πρόσφατα συγκλονιστικά γεγονότα στη Σικελία, για τα οποία ο ποιητής θεωρούσε υπεύθυνους τους οπαδούς της φιλοπόλεµης µερίδας, η οποία είχε ενθαρρύνει τους µάντεις στις χρησµολογίες τους για ευνοϊκή έκβαση της εκστρατείας» (Χατζηανέστης 1989: 366). 2.η. [πόλεµος – Αθηναίοι 412 π.Χ.] «Κανένας από τους Αθηναίους δεν µπορούσε το 412 να ακούσει αυτά τα λόγια [του Χορού στη β΄αντιστροφή], χωρίς να αναλογιστεί τη δυστυχία της πόλης του» (Lesky 1989: 251).
1220. «Το νόηµα είναι: καλώ εσένα, το αηδόνι που καθιστάς τόπο µουσικής τα πλούσια φυλλώµατα των δέντρων όπου κάθεσαι» (Χατζηανέστης).
1243. Στο πρωτότυπο µονόκωπος àÓ‹Ú, ένας µοναχικός κωπηλάτης.
1245 κ.εξ. Η µεταγενέστερη χρήση του φάρου, που προειδοποιεί για την προσέγγιση σε µια επικίνδυνη ακτή, µπορεί να µπερδέψει την εικόνα µας εδώ. Για έναν αρχαίο Έλληνα ένα τέτοιο φωτεινό σήµα από την ακτή σήµαινε λιµάνι. Προφανώς, ο Ναύπλιος κωπηλάτησε στην ακτή µόνος και, όταν είδε τα ελληνικά πλοία να πλησιάζουν, άναψε σε ένα βραχώδες ακρωτήριο της Ν. Εύβοιας το φωτεινό σήµα που είχε προετοιµάσει (Dale).
1269. Σύµφωνα µε µια ερµηνεία του στίχου, αν οι ενέργειες των θεών, που φαίνονται αλλόκοτες, δεν είναι κατανοητές για τους ανθρώπους, τα λόγια τους ωστόσο έχουν χαρακτήρα απόλυτης αλήθειας (Giovannini).
1275. Στο πρωτότυπο αν δηλαδή οι άνθρωποι επιµένουν να λύνουν τις διαφορές τους µε τη βία, ο πόλεµος δε θα πάψει ποτέ να υπάρχει.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Να εντοπίσετε στη µετάφραση της α΄ στροφής και α΄ αντιστροφής εκφραστικά µέσα που αναδεικνύουν το λυρικό χαρακτήρα του Στασίµου (λυρικός χαρακτήρας στασίµου).
2. Να συγκρίνετε τους στοχασµούς του Χορού για τους θεούς στη β΄ στροφή µε τους αντίστοιχους στοχασµούς του Αγγε- λιαφόρου στο Β΄Επεισόδιο. Ποια άποψη διαµορφώνετε για τη θεολογία του Ευριπίδη; (θεολογία του Ευριπίδη)
3. «Στο έργο του Ευριπίδη το πένθος του πολέµου είναι πιο σκληρό για τους νικηµένους, αγγίζει όµως και τους νικητές», επισηµαίνει η J. de Romilly. Στηρίξτε την άποψη αυτή µε στοιχεία από το Στάσιµο. (πόλεµος)
4. Ποιες απόψεις εκφράζει ο Χορός στη β΄ αντιστροφή; Πώς συνδέονται οι απόψεις αυτές µε την πολιτική και ηθική εµπει- ρία της εποχής που παρουσιάζεται η τραγωδία; (πολιτισµικό πλαίσιο);
5. Ποια είναι η λειτουργία του Α΄ Στασίµου α) στο έργο, β) στους θεατές; (λειτουργία)
6. Είστε Αθηναίοι πολίτες που παρακολουθείτε την παράσταση της Ελένης. Ακούτε το συγκεκριµένο τραγούδι των γυναικών του Χορού. Ποια από τα λόγια τους σας «αγγίζουν» περισσότερο; (Λάβετε υπόψη σας ότι οι Αθηναίοι, αν και συνήθως καταδίκαζαν τον Ευριπίδη στους δραµατικούς αγώνες, τραγουδούσαν τα λυρικά κοµµάτια των Στασίµων του). (συναι- σθήµατα θεατών – ιστορικό πλαίσιο) 7. Αναζητήστε στο σχολικό βιβλίο της Αρχαίας Ιστορίας, και σε άλλα ιστορικά βιβλία, πληροφορίες για τη Σικελική εκστρα- τεία και ετοιµάστε ένα σύντοµο κείµενο για το Πρόγραµµα της παράστασης που θα ανεβάσει η τάξη σας, προκειµένου να διευκολύνετε τους θεατές να κατανοήσουν το έργο. (ιστορικό πλαίσιο)
1. α) Να κατανοήσουµε τον όρο «στάσιµο»,
β) να επισηµάνουµε τα στοιχεία που το κατατάσσουν στα λυρικά µέρη της τραγωδίας,
γ) να διερευνήσουµε τη λειτουργία του συγκεκριµένου Στασίµου στο έργο
και δ) να συζητήσουµε τη σκηνική παρουσία του Χορού στο Στάσιµο αυτό.
2. Να προσδιορίσουµε και να αξιολογήσουµε τον τρόπο, µε τον οποίο ο Ευριπίδης µέσω του Χορού προσεγγίζει α) το θέµα της φύσης και του ρόλου των θεών και β) το θέµα του πολέµου.
1OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ
Στο πλαίσιο αυτού του στόχου καλό είναι οι µαθητές να θυµηθούν ό,τι σχετικό είχαµε αναφέρει στην Πάροδο και µε βάση αυτή την προεργασία µπορούµε να εστιάσουµε στα εξής: ● στον όρο «στάσιµο» και την ένταξη του Α΄ Στασίµου στα λυρικά µέρη της τραγωδίας
1 · ● στη λειτουργία του συγκεκριµένου Στασίµου στο έργο
2 · ● στη σκηνική παρουσία του Χορού
α) σε ορισµένα θέµατα που αναφέρθηκαν ως τώρα, όπως ο πόλεµος, η φύση και ο ρόλος των θεών· το Στάσιµο συνοψίζει τα θέµατα αυτά προβάλλοντας παράλληλα την άποψη του Χορού·
β) στη βασική αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι (π.χ. ο Χορός στο στίχο 1252 αναρωτιέται αν για το Μενέλαο το οµοίωµα της Ελένης αποτελεί «βραβείο ή αιτία», στ. 1252)·
γ) στην αναφορά στο δόλο (ό,τι πρόκειται να επακολουθήσει): οι ενέργειες του Ναυπλίου, αλλά και οι ενέργειες των θεών. Επιπλέον, µπορούµε να επισηµάνουµε τη λειτουργία του Στασίµου ως στοιχείου επιβράδυνσης, που εξασφαλίζει τον αναγκαίο χρόνο, ώστε να αλλάξει µάσκα και κοστούµι η Ελένη.
Η ΕΡΩΤΗΣΗ 4 µπορεί επίσης να δώσει µια συνολική εικόνα για τη λειτουργία του Xορού γενικά. 1.α. [λειτουργία Α΄Στασίµου] «[…] Το πιο λογικό θα ήταν ο Χορός να υποστηρίξει την ικεσία της Ελένης και να δώσει στο άσµα του τον τύπο της προσευχής, πράγµα όχι σπάνιο σε ανάλογες περιπτώσεις της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, ή, όπως παρατηρεί η Α.Μ. Dale, να σχολιάσει το τέχνασµα και το δόλο που αρχίζει να εξυφαίνεται και να µορφοποιείται ή, ακόµη, να εκφράσει για µια ακόµη φορά την αισιοδοξία του –ένα στοιχείο εξισορροποιητικό για το δράµα– για την ευνοϊκή τροπή που πήραν τα πράγµατα µέχρι τώρα. Όµως ο Ευριπίδης δεν επιτρέπει στο Χορό να κάνει κάτι τέτοιο. Γιατί άραγε;Για να απαντήσει κανείς σ’ αυτό το κρίσιµο για την ερµηνεία της ωδής ερώτηµα, θα πρέπει να διερευνήσει
α) τον τρόπο µε τον οποίο το Στάσιµο συνδέεται µε ό,τι προηγήθηκε,
και β) τον τρόπο µε τον οποίο οι επιµέρους στροφές συνδέονται µεταξύ τους. […] Είναι σαφές πως η [α΄] στροφή έχει θρηνητικό χαρακτήρα και ασφαλώς έτσι το σχεδίασε ο ποιητής. Εξάλλου, η αναφορά στο αηδόνι δεν είναι τυχαία. Ο σχετικός µύθος θέλει αυτό σύµβολο του πένθους και του θρήνου. Ο θρήνος του Χορού ανακαλεί το θρήνο της Ελένης στην Πάροδο. Εκεί, αυτή επικαλέστηκε τις Σειρήνες και την Περσεφόνη να τη συνοδέψουν στο κλάµα της µε λυπητερούς µακρόσυρτους σκοπούς. […] Οι ιδέες της [α΄] αντιστροφής πείθουν πως αυτή ενώνεται νοηµατικά µε την αντίστοιχη στροφή και πως αποτελεί συµπλήρωµά της. Το α΄ στροφικό σύστηµα αποτελεί ένα οργανωµένο όλο και έχει στενούς εσωτερικούς και νοηµατικούς δεσµούς. Η λογική σειρά των γεγονότων που υποβάλλει είναι: η αρπαγή της Ελένης από τον Πάρη και κατ’ ακολουθία το είδωλό της προκάλεσε τον Tρωικό πόλεµο, ο πόλεµος γέννησε τις συµφορές τόσο στους πολεµιστές Έλληνες και Τρώες, όσο και τα πρόσωπα του στενού οικογενειακού τους περιβάλλοντος. […] Ο Χορός εδώ [στη β΄στροφή] µιλά για το θείο γενικά, αλλά και στη συνέχεια εξειδικεύει τη σκέψη του και µιλά για θεούς, των οποίων οι γνώµες πηδούν από εδώ εκεί και αλλάζουν στο αντίθετο χωρίς καµιά λογική. Μήπως όµως µέσα στο έργο οι θεοί δεν λει- τουργούν µε παρόµοιο τρόπο; […] Είναι, λοιπόν, φανερό πως ο Χορός µιλά για το απρόβλεπτο της επενέργειας του θείου και την απροσδιόριστη επέµβασή του στα ανθρώπινα πράγµατα. […] Υπάρχει όµως και µια άλλη διάσταση. Ο Χορός φαίνεται πως καθιστά σαφέστερη τη γνώµη που διατύπωσε ο Αγγελιαφόρος και προεκτείνει αυτήν. […] Κάτι ανάλογο [µε τον αγγελιαφόρο] κάνει και ο Χορός εδώ. Τελειώνει το άσµα του µε παρόµοιες ιδέες. Τονίζει την αβεβαιότητα και τη σύγχυση που επικρατεί στα ανθρώπινα πράγµατα […] και υποστηρίζει πως µόνο στων θεών τα λόγια βρήκε την αλήθεια. […] Αναπτύσσοντας όµως [στη β΄αντιστροφή] τη σκέψη του ο Χορός, λέει πως ο Τρωικός πόλεµος και το πρόβληµα το σχετικό µε την Ελένη θα µπορούσε να διευθετηθεί µε το διάλογο και τις διαπραγµατεύσεις. […] Η άποψη που διατυπώνει ο Χορός εδώ είναι αναµφισβήτητα απόλυτα ορθή και αντανακλά τη φιλειρηνική διάθεση και νοοτροπία του Ευριπίδη. […]» (Φραγκούλης 2001: 28-32). 1.β. [σκηνική παρουσία του Xορού] «[…] Η κύρια λειτουργία [των µελών του Xορού] ήταν να τραγουδούν και να ορχούνται, δηλ. να εκφράζουν µε κίνηση τα χορικά, που χωρί- ζουν τα επεισόδια της τραγωδίας. […] Ο ορχούµενος Xορός βρισκόταν συνήθως σε σχηµατισµό, ορθογώνιο ή κυκλικό, βασικά έναν από τους δύο, και, ενώ µπορούσε κάπου-κάπου να γίνεται εντελώς άτακτος, παράφορος και γρήγορος, συνήθως ήταν µάλλον σοβαρός, σεµνός και επιβλητικός, ένας µάλιστα ρυθµός, ένα ύφος που χρησιµοποιούσαν κάποιες φορές, ονοµαζόταν εµµέλεια (που, κατά λέξη, σήµαινε: “αρµονία”). […] Ο αρχαίος Ελληνικός Χορός ήταν, στην ευρύτατή του σηµασία, µιµητικός ή εκφραστικός. Με τη χρησιµοποίηση των χεριών, των βραχιόνων και του σώµατος, όχι λιγότερο απ’ ό,τι τα πόδια, έκφραζε τη διάθεση, τα συναισθήµατα και το χαρακτήρα του τραγουδιού που συνόδευε. […] Ο ρόλος τους ήταν να ορχούνται και να ψάλουν κι όχι να είναι φυσιολογικό, καθηµερινό, σκηνικό πλήθος. Οποιοσδήποτε, που έχει δει ή ακούσει ελληνική τραγωδία, θα γνωρίζει τι εξέχουσα και σηµαντική θέση έχει ο Xορός στην παράσταση, ως σύνολο (οπωσδήποτε τα τραγούδια τους σχετίζονταν, πιθανόν, έµµεσα µε την πλοκή του έργου). Αν µας φαίνεται δύσκολο να συµφιλιωθούµε µε τους παραπάνω όρους, νοµίζω ότι αυτό οφείλεται στο γεγονός, πάνω απ’ όλα, ότι το χορικό άσµα και η όρχη- ση, που το συνοδεύει, δεν έχουν ισοδύναµη θέση, αντιστοιχία, στη ζωή µας µε εκείνα, που υπήρχαν στη ζωή των Ελλήνων (αν και η χορωδία στην Όπερα και ο εκκλησιαστικός Xορός µας δίνουν µια ασθενή, έστω, αναλογία). Ο Xορός για τους Έλληνες ήταν αναπό- σπαστο µέρος πολλών κοινών περιοδικών τελετών, θρησκευτικών και κοσµικών – π.χ. γιορτές, γάµοι, κηδείες, εορτασµοί νίκης. Ένας Xορός δάνειζε µεγαλοπρέπεια και βάθος σε όλες τις “εορταστικές” περιστάσεις στη ζωή του Έλληνα» (Taplin 1988: 18-19).
2OΣ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ Τα θέµατα για τα οποία ο Χορός εκφράζει τη γνώµη του στο Στάσιµο αυτό και µπορούν να γίνουν αντικείµενο συζήτησης στην τάξη µας είναι:
● η φύση και ο ρόλος των θεών4 ·
● ο πόλεµος5 . Καθώς µάλιστα γι’ αυτά τα θέµατα διατυπώνεται δηµόσια µια διαφορετική από την κρατούσα άποψη, προκύπτει αβίαστα ένα επιπλέον θέµα, το οποίο επίσης θα µπορούσαµε να συζητήσουµε στην τάξη:
● η δηµόσια έκφραση της αµφισβήτησης6 .
Η µελέτη του θέµατος «θεοί» έχει αρχίσει συστηµατικά στο βιβλίο του µαθητή από το πρώτο µέρος του Β΄Επεισοδίου. Οι µαθητές µπορούν να θυµηθούν το σχετικό προβληµατισµό που αναπτύχθηκε (βλ. και 5η ∆ιδακτική Επισήµανση στο δεύτεροµέρος του Β΄Επεισοδίου) ή, αν κάποιοι µαθητές έχουν αποδελτιώσει το σχετικό θέµα, µπορούν να παρουσιάσουν τα συµπεράσµατα της έρευνάς τους. Η µελέτη πάντως του θέµατος µπορεί εδώ να ολοκληρωθεί, γι’ αυτό και στο βιβλίο του µαθητή συγκεντρώνουµε ορισµένες ερµηνείες που έχουν προταθεί. Οι ερµηνείες αυτές προτείνονται, όχι τόσο για να απορρίψουν οι µαθητές ή να προκρίνουν κάποια από αυτές (πράγµα που δεν αποκλείεται να συµβεί), αλλά, στο πλαίσιο µιας ανοικτής συζήτησης, για να υποψιαστούν πόσο σύνθετα είναι ορισµένα θέµατα και για να αρχίσουν να συνειδητοποιούν πώς αυτά σχετίζονται, άµεσα ή έµµεσα, µε ποικίλες παραµέτρους, όπως οι πνευµατικές και ιστορικές συγκυρίες. Ιδιαίτερα για το τελευταίο (ιστορικές συγκυρίες), µπορούµε να επισηµάνουµε τις προσδοκίες που γεννούσε η Σικελική εκστρατεία για τη µεγάλη δύναµη της εποχής, την Αθήνα, και τη διάψευσή τους στη συνέχεια µε τη µεταστροφή που συνέβη (συντριβή στη Σικελία). Με ανάλογο τρόπο (αναφορά στις προηγούµενες επισηµάνσεις, αποδελτίωση κ.λπ.) µπορούµε στην τάξη να συζητήσουµε τις απόψεις του Χορού σχετικά µε τον πόλεµο. Το θέµα του πολέµου µελετάται συστηµατικά στο βιβλίο του µαθητή ήδη από τον Πρόλογο. Σ’ αυτή την ενότητα χρησιµοποιούµε για πρώτη φορά τη φράση «αντιπολεµικό µήνυµα», διότι οι µαθητές, ξεφεύγοντας από τις συγκεκριµένες αναφορές των ηρώων, µπορούν πλέον να διευρύνουν τον προβληµατισµό τους και να εκφράσουν την προσωπική τους άποψη. Μπορούν λοιπόν εδώ όχι µόνο να συζητήσουν τα συναισθήµατα του Χορού για τον πόλεµο (θρήνος για νικητές και νικηµένους) και τα επιχειρήµατά του κατά του πολέµου, αλλά και να εκφράσουν και τα προ- σωπικά τους συναισθήµατα. Με αυτό τον άµεσο τρόπο οι µαθητές συνειδητοποιούν την επικαιρότητα της τραγωδίας, διαδι- κασία στην οποία µπορεί να συµβάλει και το ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ 2 δίνοντας µια σύγχρονη διάσταση στο θέµα. Ο τρόπος πραγµάτευσης των θεµάτων αυτών και οι απόψεις που προβάλλονται δίνουν τη δυνατότητα στους µαθητές να συµπληρώσουν την εικόνα που σταδιακά διαµορφώνουν για την οπτική του Ευριπίδη. Η επέκταση που µπορεί να γίνει στο τέλος της ενότητας σχετίζεται µε τον εξής προβληµατισµό: αν οι απόψεις που εκφρά- ζονται εδώ συνιστούν γενικά µια «αµφισβήτηση», πόσο το πολιτικό περιβάλλον (π.χ. δηµοκρατικό πολίτευµα) προσφέρει τη δυνατότητα να εκφραστεί αυτή η αµφισβήτηση δηµόσια. Με την ανάπτυξη του προβληµατισµού αυτού επιδιώκουµε να συν δέσουν οι µαθητές τα πνευµατικά γεγονότα µε άλλες (πολιτικές εδώ) παραµέτρους. 2.α. [για τη φύση και το ρόλο των θεών – ερµηνείες] «Οι στίχοι 1137-1143 [= β΄στροφή] επαναλαµβάνουν σαφέστερα και προεκτείνουν τη σκέψη του Αγγελιαφόρου. Μολονότι σε ορισµέ- να σηµεία το κείµενο δεν είναι απόλυτα καθαρό, µπορούµε να πούµε πως η γενικότερη κρίση αναφέρεται στην απρόβλεπτη επέµβαση του θείου και εκεί όπου δεν υπήρχε αµφιβολία ότι ο άνθρωπος είναι απόλυτα ασφαλής, όπως στην περίπτωση της Ελένης, η οποία ως κόρη του ∆ία θα έλεγε κανείς ότι δεν θα δυστυχούσε, και όµως θεωρήθηκε άπιστη, άδικη και άθεη. ∆ιάφορες ερµηνείες δόθηκαν στους στίχους αυτούς, οι περισσότερες από τις οποίες τονίζουν τη δυσπιστία του Ευριπίδη, αν όχι στην ύπαρξη των θεών, στο αλάθητο των ενεργειών τους. Ο F. Paley θεωρούσε ότι ο ποιητής εδώ υποδηλώνει την αµφιβολία του για την ύπαρξη του ανώτατου όντος, όπως είχε κάνει και σε άλλες περιπτώσεις. Ο H. Gregoire έγραψε πως “ο Χορός αµφιβάλλει για τη θεία σοφία, βλέποντας τη σύγχυση που επικρατεί στον κόσµο”. Ο G. Zuntz θεωρεί ότι εδώ δεν έχουµε υπαινιγµό αθεΐας, αλλά έκφραση του ακατάληπτου του θείου. […] Πολύ πιο ενδιαφέρουσα και πρωτότυπη είναι η άποψη του George E. Dimock Jr, ο οποίος […] γράφει τα εξής αναλύοντας το χωρίο αυτό: “∆εν µπορείς ποτέ να µιλήσεις µε βεβαιότητα για τις ενέργειες του θείου. Σπάνια τα πράγµατα είναι όπως φαίνονται. Μπορεί να νοµίζεις πως πολεµάς για την Ελένη, στην πραγµατικότητα όµως δεν πολεµάς για κείνη. Οτιδήποτε µπορεί να συµβεί”. Και παρακά τω συνδέοντας τους στίχους αυτούς µε τη θλιβερή σικελική καταστροφή, η οποία έκαµψε το ηθικό των Αθηναίων, σηµειώνει πως “το απρόβλεπτο στις ενέργειες των θεών είναι σπουδαίο πράγµα. Οι Αθηναίοι, που είχαν υπόψη τους την καταστροφή στη Σικελία, βλέποντας το έργο και ακούγοντας για τις απρόβλεπτες ενέργειες του θείου, αισθάνονταν ότι όλα δεν χάθηκαν, γιατί ο θεός µπορεί ξαφ- νικά να ανατρέψει µια κατάσταση από το κακό στο καλό, όπως ακριβώς συνέβη στην περίπτωση της Ελένης και του Μενέλαου: ενώ είναι χαµένοι, σώζονται από µια απροσδόκητη ενέργεια των θεών, µέσω της Θεονόης”. Όπως σηµειώθηκε παραπάνω, η σκέψη που πρυτανεύει στο χωρίο αυτό είναι το απρόβλεπτο της θείας επενέργειας στα ανθρώπι- να πράγµατα και συνδέεται άµεσα µε την κακοτυχία της Ελένης και την άδικη δυσφήµισή της» (Χατζηανέστης 1989: 363-364). 2.β. [θεοί και τύχη] «Ο Χορός της Ελένης, […] οµολογεί καθαρά ότι δεν γνωρίζουµε τίποτε [για τους θεούς]. Λόγω της αβεβαιότητας, ο Xορός φτάνει στο σηµείο να γίνεται ασαφής και οι λέξεις του κειµένου είναι καµιά φορά αρκετά αµφίβολες. Αλλά, σε γενικές γραµµές λέει [παραθέτει τη β΄στροφή]. Η φράση αρχίζει µε τη λέξη θεός και κλείνει µε τη λέξη τύχαις. Από τους θεούς, εντελώς φυσικά, περνάµε στην τύχη. Γι’ αυτό τόσο συχνά γίνεται λόγος ταυτόχρονα και για το ένα και για το άλλο. Η τύχη µπορεί να σταλθεί από τη θεότητα. Η µία από τις δύο έννοιες µπορεί επίσης να αντικαθιστά την άλλη ή να την υποκαθιστά. […]» (Romilly 1997: 37).
A΄ ΣTAΣIMO στ. 1220-1285 78 EYPIΠI∆H Eλένη 2.γ. [οι θεοί – στ. 1269] «Ο τελευταίος στίχος [της β΄στροφής, στ. 1269] προξενεί έκπληξη, καθώς δε συµβιβάζεται µε τους προηγούµενους, που εκφράζουν την άποψη ότι οποιαδήποτε γνώση σχετικά µε τους θεούς είναι ανέφικτη. Το νόηµα µπορεί να είναι απλώς ότι δεν υπάρχει σίγουρος τρόπος για να εξακριβωθεί το τι σκοπεύουν να πράξουν οι θεοί, εκτός κι αν οι ίδιοι το αποκαλύψουν απευθείας. Κάτι τέτοιο θα ήταν σύµ- φωνο και µε την αποδοκιµασία που είχε προηγουµένως εκφράσει ο αγγελιαφόρος για τους µάντεις και τις προφητείες […]. Αυτή η αµφιβολία ως προς την αξία της προφητείας, συνοδευόµενη από την αίσθηση ότι οι θεοί µπορούν να δείξουν καθαρά τι επιθυµούν […] σχεδόν αποτελεί κοινό τόπο. Αλλά οι θεοί ξεκαθαρίζουν τις προθέσεις τους µόνο µετά τα συµβάντα, όταν πια η ανθρώπινη συµφορά και ο αγώνας ολοκληρώνονται, κατά κάποιον τρόπο, τυχαία. Στο µεταξύ, µέσα στο σκοτάδι που καλύπτει τα πάντα, δεν υπάρχουν παρά µερι- κά ασαφή σήµατα, συνήθως παραπλανητικά. Ίσως γι’ αυτό η ωδή αναφέρεται στο Ναύπλιο […]» (Whitman, σ. 86). 2.δ. [οι θεοί – στ. 1254-1264] «[Σχετικά µε το νόηµα της β΄αντιστροφής] το σκεπτικό φαίνεται να είναι πως σε ένα τόσο αχανές και φανερά χαοτικό πεδίο, όπως αυτό της ανθρώπινης τύχης, κανείς δεν θα µπορούσε να περιµένει να βρει σηµάδια της θείας τάξης εκεί, αν όχι κάπου αλλού, όπου η ίδια η ύπαρξη των θεών είχε εµπλακεί. Αλλά η Ελένη, µια κόρη του ∆ία, έχει γίνει αντικείµενο αναθέµατος σε όλη την Ελλάδα, και ο Χορός δεν ελπίζει πια ότι µπορεί να προσδιορίσει [πού βρίσκεται η βεβαιότητα σε αυτά τα θέµατα] […]. Ο Χορός δεν ρωτάει “τι είναι θεός ή τι δεν είναι” µε το µέσον να έχει προστεθεί για να ολοκληρώσει την ιδέα (“οτιδήποτε σχετικά µε το θεό”), το οποίο θα ήταν ένα µεγά- λο και εξαιρετικό ερώτηµα εδώ. Αναρωτιούνται για τη διάκριση ανάµεσα στο θείο, το θνητό, και το ανάµεικτο […] Η Ελένη, ως γέννη- µα του ∆ία και της Λήδας, φαίνεται ένα ξεχωριστό παράδειγµα της τρίτης κατηγορίας, αλλά έχει γίνει µε εντελώς ιδιόµορφο τρόπο υποκείµενο ακραίων µεταστροφών της τύχης» (Dale: 1968: 190-191). 2.ε. [ο πόλεµος – ιστορικό πλαίσιο] «Όσο ζούσε και δηµιουργούσε ο Ευριπίδης, η Ελλάδα ήταν ανάστατη από τον Πελοποννησιακό πόλεµο και οι Αθηναίοι ζούσαν στο πετσί τους τις σκληρές του συνέπειες. Κι όπως ήταν επόµενο, ο ποιητής και δηµιουργός τόσων τραγωδιών, που διαπνέονταν από βαθύτερο ενδιαφέρον για τη µοίρα του ανθρώπου, δεν µπορούσε να µείνει αδιάφορος µπροστά σ’ αυτή τη θύελλα και να γράφει έργα άσχετα µε τις ανη- συχίες και τις συµφορές του λαού του. […] Ο πόλεµος σαν µια συµφορά για τους ανθρώπους δυνάστεψε το πνεύµα και την ψυχή του ποιη- τή και για χρόνια ολόκληρα ύστερα από τον Ιππόλυτο δεν έγραψε τραγωδίες µε άλλο θέµα. Κι όχι µόνο αυτό. Το µίσος του κατά των πολέµων, σύµφωνα µε µια παρατήρηση του Kitto, δεν περιορίζεται στην επιφάνεια, αλλά εισχωρεί βαθύτερα και προχωράει στην αναζήτηση των ουσιαστικών αιτιών που γεννούν τους πολέµους και τις καταστροφές που προκαλούν όχι µόνο σε άτοµα, αλλά σε ολόκληρους λαούς. Έτσι, παρόλο που στην Ελένη του υπάρχει ένας στίχος, όπου αποδίδονται οι πόλεµοι στους θεούς, στην ουσία ο ποιητής ακολουθεί την άποψη πως οι ίδιοι οι άνθρωποι έχουν την άµεση ευθύνη για τις πολεµικές συγκρούσεις και τις συµφορές που απορρέουν απ’ αυτές. Στην τραγωδία, µε τα χείλη του Χορού, ο ποιητής χαρακτηρίζει ανέµυαλους όσους στον πόλεµο τη δόξα αναζητούν και νοµίζουν πως µε τα κοντάρια θα σβήσουν τα πάθια των θνητών» (Ζορµπαλάς 1987: 100). 2.στ. [πόλεµος – Ευριπίδης] «Θέατρο ιδεών το έργο του [του Ευριπίδη] απηχεί πολλές κριτικές για την τρέλα και τον παράλογο χαρακτήρα των πολέµων. Όπως µπορούσε, επίσης, να το προβλέψει κανείς, αυτές οι κριτικές γίνονται σαφέστερες όσο επιµηκύνεται ο Πελοποννησιακός Πόλεµος. ∆ύο έργα είναι ιδιαίτερα αυστηρά, από αυτήν την άποψη: οι Ικέτιδες και η Ελένη. […] Στην Ελένη, το θέµα του έργου είναι ήδη από µόνο του µια καταδίκη, αφού αυτή τη φορά ο τρωικός πόλεµος δεν έγινε καν εξαιτίας της Ελένης και για να την πάρουν πάλι πίσω, αλλά εξαιτίας ενός ανύπαρκτου ειδώλου και χάρη µιας ψευδαίσθησης. Επιπλέον, η καταδίκη είναι εδώ διατυπωµένη εκ νέου µε σαφήνεια και µε µορφή γενική. Αυτή τη φορά παρουσιάζεται στο µέσο ενός χορικού [β΄αντιστροφή]. Ο Χορός επαναλαµβάνει µάλιστα ότι θα µπορούσε κανείς να χειρισθεί, να “διορθώσει” τα πράγµατα µε το λόγο: λόγοις. Η παθητική περιγραφή των δεινών που κυοφορήθηκαν στον πόλεµο επεκτείνεται, λοιπόν, και εδώ σε αγορεύσεις και σε επίκληση της λογικής. Αυτά τα χωρία δεν είναι τα µόνα που υποστηρίζουν τέτοιες ιδέες: είναι, τουλάχιστον, αρκετά εντυπωσιακά στην επικαιρότητά τους, για να αποκαλύψουν ότι το θέατρο έγινε σαν ένα βήµα από το οποίο ο ποιητής µιλάει στους συµπολίτες του και τους ανακοινώνει την εµπειρία του και τις αµφιβολίες του» (Romilly 1997: 253, 256-257). 2.ζ. [πόλεµος – ιστορικό πλαίσιο] «Οι στίχοι αυτοί [β΄αντιστροφή] είναι µια έντονη αντιπολεµική κραυγή του Ευριπίδη και αναφέρονται στα πρόσφατα συγκλονιστικά γεγονότα στη Σικελία, για τα οποία ο ποιητής θεωρούσε υπεύθυνους τους οπαδούς της φιλοπόλεµης µερίδας, η οποία είχε ενθαρρύνει τους µάντεις στις χρησµολογίες τους για ευνοϊκή έκβαση της εκστρατείας» (Χατζηανέστης 1989: 366). 2.η. [πόλεµος – Αθηναίοι 412 π.Χ.] «Κανένας από τους Αθηναίους δεν µπορούσε το 412 να ακούσει αυτά τα λόγια [του Χορού στη β΄αντιστροφή], χωρίς να αναλογιστεί τη δυστυχία της πόλης του» (Lesky 1989: 251).
1220. «Το νόηµα είναι: καλώ εσένα, το αηδόνι που καθιστάς τόπο µουσικής τα πλούσια φυλλώµατα των δέντρων όπου κάθεσαι» (Χατζηανέστης).
1243. Στο πρωτότυπο µονόκωπος àÓ‹Ú, ένας µοναχικός κωπηλάτης.
1245 κ.εξ. Η µεταγενέστερη χρήση του φάρου, που προειδοποιεί για την προσέγγιση σε µια επικίνδυνη ακτή, µπορεί να µπερδέψει την εικόνα µας εδώ. Για έναν αρχαίο Έλληνα ένα τέτοιο φωτεινό σήµα από την ακτή σήµαινε λιµάνι. Προφανώς, ο Ναύπλιος κωπηλάτησε στην ακτή µόνος και, όταν είδε τα ελληνικά πλοία να πλησιάζουν, άναψε σε ένα βραχώδες ακρωτήριο της Ν. Εύβοιας το φωτεινό σήµα που είχε προετοιµάσει (Dale).
1269. Σύµφωνα µε µια ερµηνεία του στίχου, αν οι ενέργειες των θεών, που φαίνονται αλλόκοτες, δεν είναι κατανοητές για τους ανθρώπους, τα λόγια τους ωστόσο έχουν χαρακτήρα απόλυτης αλήθειας (Giovannini).
1275. Στο πρωτότυπο αν δηλαδή οι άνθρωποι επιµένουν να λύνουν τις διαφορές τους µε τη βία, ο πόλεµος δε θα πάψει ποτέ να υπάρχει.
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Να εντοπίσετε στη µετάφραση της α΄ στροφής και α΄ αντιστροφής εκφραστικά µέσα που αναδεικνύουν το λυρικό χαρακτήρα του Στασίµου (λυρικός χαρακτήρας στασίµου).
2. Να συγκρίνετε τους στοχασµούς του Χορού για τους θεούς στη β΄ στροφή µε τους αντίστοιχους στοχασµούς του Αγγε- λιαφόρου στο Β΄Επεισόδιο. Ποια άποψη διαµορφώνετε για τη θεολογία του Ευριπίδη; (θεολογία του Ευριπίδη)
3. «Στο έργο του Ευριπίδη το πένθος του πολέµου είναι πιο σκληρό για τους νικηµένους, αγγίζει όµως και τους νικητές», επισηµαίνει η J. de Romilly. Στηρίξτε την άποψη αυτή µε στοιχεία από το Στάσιµο. (πόλεµος)
4. Ποιες απόψεις εκφράζει ο Χορός στη β΄ αντιστροφή; Πώς συνδέονται οι απόψεις αυτές µε την πολιτική και ηθική εµπει- ρία της εποχής που παρουσιάζεται η τραγωδία; (πολιτισµικό πλαίσιο);
5. Ποια είναι η λειτουργία του Α΄ Στασίµου α) στο έργο, β) στους θεατές; (λειτουργία)
6. Είστε Αθηναίοι πολίτες που παρακολουθείτε την παράσταση της Ελένης. Ακούτε το συγκεκριµένο τραγούδι των γυναικών του Χορού. Ποια από τα λόγια τους σας «αγγίζουν» περισσότερο; (Λάβετε υπόψη σας ότι οι Αθηναίοι, αν και συνήθως καταδίκαζαν τον Ευριπίδη στους δραµατικούς αγώνες, τραγουδούσαν τα λυρικά κοµµάτια των Στασίµων του). (συναι- σθήµατα θεατών – ιστορικό πλαίσιο) 7. Αναζητήστε στο σχολικό βιβλίο της Αρχαίας Ιστορίας, και σε άλλα ιστορικά βιβλία, πληροφορίες για τη Σικελική εκστρα- τεία και ετοιµάστε ένα σύντοµο κείµενο για το Πρόγραµµα της παράστασης που θα ανεβάσει η τάξη σας, προκειµένου να διευκολύνετε τους θεατές να κατανοήσουν το έργο. (ιστορικό πλαίσιο)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.