Αρχαίος ελληνικός θεατρικός χώρος Φάνη Ι.Κακριδή

Αρχαίος ελληνικός θεατρικός χώρος

Οι μελετητές του αρχαίου κόσμου, από τις αρχές ως το τέλος της Κλασικής εποχής , γνωρίζουν ή υποψιάζονται μιαν αλήθεια: ότι στην πρώτη του αυτή εξόρμηση "από το μύθο στο λόγο" ο ελληνικός πολιτισμός ουδέν μάτην ποιεί: δεν κάνει τίποτα χωρίς νόημα. Η διατύπωση είναι του Αριστοτέλη, που τη χρησιμοποιεί στα βιολογικά του έργα(...)
Αν έτσι οι παλαιοντολόγοι μπορούν, μελετώντας ένα σκελετό ή ένα κοχύλι, να αναπλάσουν τους οργανισμούς που τα διαμόρφωσαν και τα χρησιμοποιούσαν, γιατί να μην μπορούν και οι φιλόλογοι να διδαχτούν από την "αχιβάδα" του αρχαίου θεάτρου κάποια παραπέρα μυστικά της ζωντανής τέχνης που τη διαμόρφωσε και τη χρησιμοποιούσε;
Αρχή έγινε με το αγροτικό αλώνι στην πλαγιά, για να το πιάνει ο αέρας, ένα πλακοστρωμένο σιάδι, όπου μαζεύονταν, όπως καμιά φορά και τώρα, οι πανηγυριώτες, να τραγουδήσουν και να χορέψουν, να δουν και να τους δούνε. Από ένα τέτοιο "σιάδι" στην πλαγιά της Ακρόπολης φαίνεται να ξεκίνησε και το αθηναϊκό θέατρο του Διονύσου, που όμως προοριζόταν εξαρχής για τους "κύκλιους" λατρευτικούς χορούς του θεού. Στη συνέχεια η αρχιτεκτονική του διαμόρφωση θα ακολούθησε βήμα βήμα τη μετατροπή του διθυράμβου σε δράμα, τη σταδιακή καθιέρωση και οργάνωση των θεατρικών αγώνων και τις μετατροπές της Τραγωδίας(...)
Ας προσέξουμε πρώτα με πόση επιτυχία το θεατρικό οικοδόμημα υπηρετεί τις πρακτικές ανάγκες της παράστασης. Το ακροατήριο πρέπει να μπει, να βγει, να καθίσει , έτσι που όλοι να παρακολουθούν με άνεση την παράσταση - γι' αυτό οι είσοδοι, γι' αυτό οι κλίμακες, τα διαζώματα και τα εδώλια, ενώ η καλή ακουστική και η ελεύθερη θέαση εξασφαλίζονται εξαρχής από το αμφιθεατρικό σχήμα.
Αυτή καθαυτή η παράσταση έχει τις δικές της ξεχωριστές ανάγκες. Οι χορευτές χρειάζονται τόπο να χορέψουν, οι υποκριτές να υποκριθούν, και ένα μέρος αθέατο από το κοινό, να αλλάξουν ρούχα, να ξεκουραστούν, όταν δεν είναι η σειρά τους, και να φυλάξουν τα υλικά της παράστασης - γι' αυτό η στρογγυλή και πλακωστρωμένη ορχήστρα, γι' αυτό το κάπως υπερυψωμένο λογείον, γι' αυτό και το σκηνικό οικοδόμημα, η σκηνή με τις πολλαπλές χρήσεις. Στο εσωτερικό της φυλάγονταν οι ενδυμασίες και τα σκεύη, αλλάζαν κι αναπαύονταν οι ηθοποιοί, ενώ η ορατή της πρόσοψη με τη μία ή περισσότερες πόρτες διαμορφωνόταν σκηνογραφικά, για να παριστάνει πότε παλάτι, πότε ναό, σπίτι, σπηλιά ή ό,τι άλλο απαιτούσαν τα έργα. Τέλος, στη σκεπή του σκηνικού οικοδομήματος πρέπει να τοποθετήσουμε το θεολογείον, όπου εμφανίζονταν οι υποκριτές, όταν υποδύονταν θεούς.
Αυτό το θέατρο λειτουργούσε σωστά, στα μέρη και στο σύνολό του, όπως κάθε οργανισμός που έχει αναπτυχτεί αβίαστα, με τρόπο φυσικό(...) Ωστόσο, η ουσία του αρχιτεκτονικά οργανωμένου χώρου δε γίνεται να περιοριστεί στη χρηστική και μόνο τελειότητα(...)
Γυμνό το θεατρικό οικοδόμημα δεν μπορεί πια να μας διδάξει. Ας ανοίξουμε τις πόρτες να μπει λαός, να γεμίσει το κοίλον, ο χορός να χορεύει και να τραγουδά , οι υποκριτές να παίζουν. Βλέπουμε αμέσως το χώρο να μοιράζεται στα δύο : την περιοχή του μύθου, όπου ανήκουν η ορχήστρα, το λογείο και το ορατό μέρος της σκηνής με το θεολογείο, και την περιοχή της πραγματικότητας, το κοίλο. Όσοι κινούνται στην πρώτη περιοχή έχουν μυθική ταυτότητα και φέρουν αντίστοιχη σκευή` αντίθετα, το ακροατήριο παρίσταται με την πραγματική του υπόσταση και ενδυμασία.

Στη διαχωριστική γραμμή βρίσκεται η προεδρία, αυτή η πρώτη προνομιακή σειρά με τα ενεπίγραφα καθίσματα, όπου κάθονταν δικαιωματικά οι ιερείς, με πρώτο τον ιερέα του Διονύσου , οι άρχοντες, οι στρατηγοί, οι πρυτάνεις, και ορισμένα διακεκριμένα πρόσωπα, που η βουλή τούς είχε απονείμει με ψήφισμα της (εν θεάτρω) προεδρίαν, τιμητικά, για τις εξαιρετικές υπηρεσίες τους στην πόλη.
Πίσω από την προεδρίαν άρχιζαν οι αναβαθμοί, τα κοινά εδώλια για το μεγάλο πλήθος των ακροατών, που όμως και αυτοί ακολουθούσαν μιαν ιεραρχικά προκαθορισμένη τάξη: μπροστά το βουλευτικόν, ο χώρος για τους πεντακοσίους βουλευτές που εκπροσωπούσαν τις δέκα φυλές, πιο πίσω οικερκίδες για τους αθηναίους πολίτες, χωριστά της κάθε φυλής , ένας ειδικός χώρος για τους εφήβους , το εφηβικόν - ενώ στις παρυφές και πίσω θα συνωστίζονταν μέτοικοι, ξένοι, γυναίκες με παιδιά και οι συνοδοί δούλοι.

 Παρόμοια ιεραρχική τάξη κυβερνά και το χώρο του μύθου. Η ορχήστρα κατέχεται από το χορό, ανώνυμα πρόσωπα ( γέροντες, οπλίτες, γυναίκες, θεραπαινίδες κτλ.), που εκδηλώνονται ομαδικά και αντιπροσωπεύουν , με κάποιους περιορισμούς, το λαό και την κοινή γνώμη. Τα σημαντικά και επώνυμα πρόσωπα του μύθου - βασιλιάδες, ήρωες , μάντεις κτλ.( και το βοηθητικό προσωπικό τους) - κινούνται κυρίως στο κάπως υπερυψωμένο προσκήνιον (λογείον), ενώ κατά κανόνα οι θεοί εμφανίζονται ακόμα ψηλότερα, στο θεολογείον(...)

Συνεχίζοντας τη θεώρηση του αρχαίου θεάτρου, ας δοκιμάσουμε να το εγγράψουμε ολόκληρο σε ένα σχήμα, φυσικά σφαιρικό, καθώς οι βασικές του γραμμές, τόσο σε οριζόντια όσο και σε κατακόρυφη τομή, είναι καμπύλες - όπως κυκλική ήταν και η αρχιτεκτονική του αφετηρία, το αλώνι της ορχήστρας. Η εγγραφή μας περιλαμβάνει τώρα δύο νέους χώρους: ένα μικρό μέρος μέρος της σφαίρας θα βρεθεί κάτω από την ορχήστρα, μέσα στο χώμα, και ένα άλλο μεγάλο θα καλύψει το θέατρο ως ουράνιος θόλος. Και οι δύο αυτές περιοχές έχουν στις παραστάσεις τη σημασία τους. Στο υπέδαφος κρύβεται ο Κάτω κόσμος, απ' όπου οι χαρώνιοι κλίμακες επιτρέπουν στους υποκριτές να αναδύονται και να καταδύονται ως είδωλα καμόντων, και ο ουράνιος θόλος αποτελεί την έδρα των θεών, είτε στην αφηρημένη τους σύλληψη  ως ουρανίων, είτε στη συγκεκριμένη τους υπόσταση ως ουρανίων σωμάτων. Από κει ψηλά εποπτεύουν τον κόσμο όλο - φυσικά και τις θεατρικές παραστάσεις , όπου μπορεί κανείς να σηκώσει τα μάτια και τα χέρια, να τους απευθύνει το λόγο έμμεσα(...) ή και άμεσα(...)

 Ύστερα από όλα αυτά δε μένει παρά ένα μόνο βήμα, για να διαπιστώσουμε ότι ο σφαιρικός θεατρικός χώρος, αυστηρά κατανεμημένος και οργανωμένος από το νόμο και τη φύση, ιεραρχικά και χρονικά κλιμακωμένος, αποτελεί ολοκληρωμένη τετραδιάστατη εικόνα του κόσμου, ένα θεατρικό κοσμοείδωλο. Τι πιο φυσικό, αν σκεφτούμε, ότι απώτατη λειτουργία της θεατρικής τέχνης είναι η μίμηση ζωής , οπότε και αυτονόητο σκηνικό είναι ο κόσμος στην καθολικότητα του.
Ο κόσμος του αρχαιοελληνικού θεάτρου έχει βέβαια αφετηρία την πόλη, πολιτικό και πολιτισμικό πυρήνα της κλασικής εποχής, αλλά η εμβέλεια του είναι απεριόριστη: στο ακροατήριο προβλέπονται όλες οι κατηγορίες των πολιτών, αλλά και οι μέτοικοι και οι ξένοι` και ο χώρος του μύθου δεν περιορίζεται στη συγκεκριμένη κάθε φορά πολιτεία, αλλά τοποθετείται πότε στη Λήμνο, πότε στη Θήβα, πότε στην Τρωάδα, πότε στα Σούσα, στην Αίγυπτο, στον Καύκασο, και όπου γης. Τα του δράματος πρόσωπα είναι συχνά "αλλοδαποί", ενώ η καθολικότητα του θεατρικού κόσμου επιβεβαιώνεται από την παρουσία των θεών, είτε με τη μυθική εκπροσώπησή τους από τους υποκριτές, είτε με την πραγματική υπόστασή τους, καθώς από το θόλο του ουρανού - οργανικό, όπως είδαμε κομμάτι του θεατρικού χώρου - παρακολουθούν κι αυτοί, αν όχι και συμμετέχουν στα δρώμενα.

 Οι διαπιστώσεις μας έχουν σημασία τόσο για το θεατή, όσο και για το περιεχόμενο της παράστασης αυτό καθαυτό. Ως δημότης, ως Έλληνας και ως άνθρωπος, ο θεατής - που ίσως γι' αυτό να μην είναι μόνο θεατής - έχει στην αγκαλιά του θεάτρου την αίσθηση  ότι μαζί με τους άλλους θεατές και συντελεστές  της παράστασης συμμετέχει σε ένα οργανωμένο σύνολο, σε μια κοσμική τάξη, όπου ο ίδιος , όπως και κάθε άλλος, έχει και κατέχει τη σωστή θέση, εκεί που η φύση και ο νόμος τον κατατάσσουν. Σε αυτόν τον κόσμο, τον κόσμο του, βλέπει να συμβαίνει κάτι εξαιρετικό, που είναι η υπόθεσις του δράματος.

Αυτό που θα προτείνουμε φαίνεται τολμηρό στη γενικότητά του, αλλά δεν παύει γι' αυτό να συνοψίζει υποψίες και διαπιστώσεις που έχουν πολλές φορές διατυπωθεί, αν όχι για την τραγωδία στο σύνολό της, τουλάχιστο για μεμονωμένα δράματα. Πιστεύουμε ότι τον πυρήνα κάθε τραγικής υπόθεσης αποτελεί μια διατάραξη της κοσμικής τάξης , και ότι τα τραγικά έργα παρακολουθούν, καθώς ξετυλίγονται , τις κανονιστικές δυνάμεις , πώς παρεμβαίνουν για να αποκαταστήσουν την τάξη(...)

Στην προσπάθειά μας να ερμηνέψουμε λειτουργικά τον αρχαιοελληνικό θεατρικό χώρο ασχοληθήκαμε ως τώρα σχεδόν αποκλειστικά με την τραγωδία` όμως η ερμηνεία μας θα είναι λειψή, αν από την ίδια οπτική γωνία δεν εξετάσουμε και την κωμωδία.(...)
Οι  παραστάσεις των κωμωδιών παρουσιάζονταν στο ίδιο θέατρο και μπροστά στο ίδιο κοινό, που όμως φυσικό είναι να το φανταστούμε πιο κινημένο, πιο άταχτο! Οι ραβδούχοι, που ήταν επιφορτισμένοι να επιβάλλουν την τάξη στο κοίλο, θα είχαν στις κωμικές παραστάσεις μεγάλη δυσκολία να κρατήσουν τους θεατές φρόνιμους και στη σωστή τους θέση. Δε συμβαίνει το ίδιο στο χώρο του μύθου , όπου ανενόχλητοι οι κωμωδογράφοι περιφρονούσαν συστηματικά τα όρια, ανακάτευαν και υποβίβαζαν τις νομικές και φυσικές κατηγορίες.
Οι περισσότερες κωμικές υποθέσεις είναι σύγχρονες, οπότε η γενεαλογική απόσταση ανάμεσα στο κοινό και τα πρόσωπα του έργου καταργείται. Στην ορχήστρα κυκλοφορούν, τραγουδούν και χορεύουν, αγρότες ή λαϊκοί δικαστές, καρβουνιάρηδες ή ιππείς, αλλά και Συννεφούλες, πουλιά, βάτραχοι και άλλα " έκτοπα " όντα. Στο λογείο τα κύρια πρόσωπα του έργου δεν είναι άρχοντες , βασιλιάδες, ήρωες, απόγονοι θεών, αλλά τυχάρπαστοι, καταφερτζήδες, αριβίστες, μικροαπατεώνες, δούλοι κτλ. - ή στην καλύτερη περίπτωση , ευκαιριακοί επαναστάτες και "ανατροπείς της καθεστηκυίας τάξεως"! Όσο για το θεολογείο: εκεί , όταν δεν κουρνιάζουν πουλιά, όταν δεν κάνουν απεργιακή κατάληψη οι γυναίκες, τότε ανεβαίνει καβάλα στο σκαθάρι του ο Τρυγαίος , να επισκεφθεί τον ουρανό, όπου ο Ερμής συμπεριφέρεται το ίδιο κατεργάρικα με οποιονδήποτε επίγειο πορτιέρη ή 
" θεράποντα ". Οι ίδιοι οι θεοί κυκλοφορούν στα επίπεδα του λογείου και της ορχήστρας, όπου και διασύρονται(...)
Εύκολα διαπιστώνουμε ότι αυτή η αναστάτωση είναι σύμμετρη με τις υποθέσεςι των κωμωδιών, που τις περισσότερες φορές είναι ήδη στη σύλληψή τους ανατρεπτικές(...)
" Ο κόσμος ανάποδα", συνηθισμένος όρος στην ερμηνεία της κωμωδίας , μας βοηθά τώρα να προσέξουμε ένα ακόμα βασικό χαρακτηριστικό της.
Τον ανάποδο κόσμο δεν τον χαρακτηρίζουν μόνο η αναστροφή και η σύγχυση, αλλά και η έλλειψη κάθε κανονιστικής παρέμβασης. Δεν υπάρχουν "ραβδούχοι" στο μυθικό κόσμο της κωμωδίας. Οι φυσικοί, οι θεϊκοί και οι ανθρώπινοι νόμοι καταργούνται ή αναστρέφονται  ανυπεράσπιστοι. Οι κανονιστικές δυνάμεις , οι επίγειες όσο και οι θεϊκές , απουσιάζουν , αδρανούν , ή και κατατροπώνονται , όταν επιχειρούν να αντιδράσουν(...) Ο θρίαμβος της ατιμώρητης ύβρης μπορεί και πρέπει να θεωρηθεί κεντρικό χαρακτηριστικό της κωμωδίας.
Στην κωμική της μορφή η θεατρική τέχνη δεν μπορεί πια να θεωρηθεί απλή μίμηση, αλλά παρωδία, γελοιογραφία, λυτρωτική παραμόρφωση της πραγματικότητας. Έτσι, αν σκεφτούμε ότι κάθε παρωδία, γελοιγραφία και παραμόρφωση προϋποθέτουν ένα στέριο και γνωστό σε όλους πρότυπο , τότε από μιαν άποψη η "αταξία" της κωμωδίας επιβεβαιώνει την κοσμική τάξη , που τόσο τονίζεται στην τραγωδία, και που εικόνα της, διαπιστώσαμε, αποτελεί ολόκληρος ο οργανωμένος θεατρικός χώρος.
  (αποσπάσματα)                                                                   Φάνης Ι.Κακριδής 

Το κείμενο ολόκληρο, σελ.63 - 75,  βρίσκεται στο περιοδικό του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Φηγός, τόμος τιμητικός για τον καθηγητή Σωτήρη Δάκαρη, Ιωάννινα 1994.