Ο Πρόλογος, το Κύριο Θέμα και ο Επίλογος στην Έκθεση

Α. Ο ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΟΥ

Ο πρόλογος είναι η αρχική παράγραφος της παραγωγής κειμένου. Στον πρόλογο ο συγγραφέας(- μαθητής) εκθέτει το θέμα του κειμένου του και, αν πρόκειται για αποδεικτικό κείμενο, τη θέση του για το θέμα ή το πρόβλημα στο οποίο αναφέρεται. Γι’ αυτό ο πρόλογος πρέπει (1) να συνδέεται οργανικά με την όλη ανάπτυξη, (2) να προϊδεάζει θετικά τον δέκτη (και κατ’ επέκταση τον εξεταστή- βαθμολογητή) και (3) να προετοιμάζει για την ομαλή και φυσική μετάβαση στο κύριο μέρος. Είναι και ο πρόλογος μία παράγραφος του κειμένου, περίπου 8-15 στίχων που καθορίζει τη συνολική μορφή του και καθορίζεται από αυτό.

Όπως, λοιπόν, και οι άλλες παράγραφοι του κειμένου μπορούν να αναπτυχθούν με έναν από τους γνωστούς τρόπους ανάπτυξης, έτσι και ο πρόλογος μπορεί να οργανωθεί και να αναπτυχθεί με έναν ή και περισσότερους από αυτούς τους τρόπους ανάπτυξης. Με άλλα λόγια, οι τρόποι ανάπτυξης της παραγράφου μπορούν να λειτουργήσουν και ως τρόποι σκέψης, ως τρόποι δηλαδή που μας βοηθούν να εμπνευστούμε και να γράψουμε έναν καλό πρόλογο. Ο τρόπος σκέψης και οργάνωσης που κάθε φορά ενδείκνυται καθορίζεται από το θέμα, αλλά και τη φαντασία αυτού που γράφει.

Στη συνέχεια δίνονται, ενδεικτικά, μέθοδοι σύνθεσης προλόγων σε ορισμένα θέματα με αξιοποίηση των γνωστών τρόπων ανάπτυξης της παραγράφου και οργάνωσης του λόγου.

ΕΙΔΗ ΠΡΟΛΟΓΩΝ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Είδη/Μέθοδος	Χαρακτηριστικά
1.Με παραγωγή	Σχολιάζουμε μια γενική έννοια /ιδέα του θέματος με τη μορφή του γενικού προβληματισμού ή αξιολόγησης.
2. Με επαγωγή	Ξεκινάμε με την αναφορά σε μια μερικότερη έννοια/ιδέα ή στην αξιολόγηση μιας έννοιας/ιδέας μερικώς αποδεκτή
3.Με επαναδιαπραγμάτευση του δεδομένου	Επικυρώνουμε το θέμα με επανάληψη των δεδομένων αναπλάθοντάς τη διατύπωση.
4.Με αντίθεση	Εξετάζουμε την αντίθετη εκδοχή της δεδομένης έννοιας/ιδέας.
5. Με αναλογία	Εξετάζουμε αναλογικά μια έννοια με μια άλλη σχετική με αυτήν.

6. Με παραδείγματα –στοιχεία	Ξεκινάμε με παραδείγματα μέσω των οποίων επικυρώνεται η παρουσία της κύριας έννοιας/ιδέας ή του φαινομένου –προβλήματος.
7.Με ορισμό	Ορίζουμε την κεντρική έννοια/ιδέα του θέματος σύντομα ή αναλυτικά.
8. Με ιστορική αναδρομή	Αναφερόμαστε στην ιστορική πλευρά του θέματος και διερευνάμε τις εκφάνσεις τους το παρελθόν.
9. Μ’ ένα χαρακτηριστικό περιστατικό(επίκαιρο στο άρθρο)	Ξεκινάμε με ένα εύγλωττο περιστατικό που επικυρώνει με τον καλύτερο τρόπο την παρουσία της κύριας έννοιας/ ιδέας ή του φαινομένου –προβλήματος.
10. Αξιολογικός	Αξιολογούμε την κύρια έννοια/ιδέα του θέματος που η θετική ή αρνητική της συνέπεια είναι αναμφισβήτητη

Αναλυτικότερα ο πρόλογος αναπτύσσεται:

1. Με παραγωγική μέθοδο

Θεωρούμε την κεντρική έννοια του θέματος ως ειδική και αναζητούμε γενικότερες έννοιες μέσα στις οποίες κατά γενική ομολογία εντάσσεται η κεντρική έννοια του θέματος. Για να εντοπίζουμε αυτές τις γενικότερες έννοιες διατυπώνουμε το ακόλουθο ερώτημα: ποιού συνόλου αποτελεί μέρος η κεντρική έννοια; Ή μπορούμε να σκιαγραφήσουμε το γενικότερο περίβλημα της προβληματικής εποχήςμας και στη συνέχεια να θίξουμε το ειδικό πρόβλημα που μας απασχολεί. Θεωρείται ο πιο συνηθισμένος δεδομένου ότι εναρμονίζεται με όλα τα είδη θεμάτων.

Εφαρμογή

Θέμα: Με το σκεπτικό ότι πολλοί συνάνθρωποι μας ή και κοινωνικές ομάδες αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα να γράψετε ένα αποδεικτικό δοκίμιο στο οποίο θα αναλύσετε τις αρχές από τις οποίες πρέπει να διέπεται ο εθελοντισμός, καθώς και τις συνέπειες της εθελοντικής δραστηριότητας τόσο για τις ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, όσο και νια τους ίδιους τους συμμετέχοντες στα εθελοντικά προγράμματα.

Σχολιασμός: Η βασική έννοια του παραπάνω θέματος είναι ο εθελοντισμός. Άρα σ’ έναν παραγωγικό πρόλογο θα αναφερόμασταν γενικά στην έννοια του εθελοντισμού. Βέβαια, θα μπορούμε να αναφερθούμε γενικώς στις ευπαθείς κοινωνικές ομάδες ή άτομα, στις μορφές προβλημάτων που αντιμετωπίζουν, καθώς και στο πόσο αναγκαία θεωρείται σε μια τέτοια περίπτωση η συμμετοχή μας σε εθελοντικά προγράμματα με στόχο την ανακούφιση όλων όσων χρήζουν βοηθείας. Στο κύριο μέρος θα αναλύαμε τις αρχές από τις οποίες πρέπει να διέπεται ο εθελοντισμός…

2. Με επαγωγική μέθοδο

Ακολουθούμε την αντίστροφη διαδικασία από αυτήν του παραγωγικού προλόγου. Ξεκινάμε από την αναφορά σε μια μερικότερη έννοια(ιδέα σχετική με το θέμα μας), η οποία θα αποτελέσει αφορμή για τη μετάβαση στην κύρια, τη μείζονος σημασία έννοια/ ιδέα του θέματος. Ή με επαγωγική συλλογιστική πορεία μπορούμε να αρχίζουμε με μια αναφορά στην αξιολόγηση μιας ειδικότερης έννοιας/ιδέας σχετικής με την κεντρική γενικότερη έννοια θέματος, που όμως είναι μερικώς αποδεκτή.

Ο επαγωγικός πρόλογος παρουσιάζει μεγαλύτερες δυσκολίες ως προς τη σύνθεση του από τον παραγωγικό. Ωστόσο είναι πιο πρωτότυπος.

Εφαρμογή

Θέμα: Με αφορμή την παγκόσμια ημέρα περιβάλλοντος να συντάξετε ένα άρθρο στο οποίο θα εκθέτατε τις συνέπειες της οικολογικής καταστροφής και θα προτείνατε τρόπους αντιμετώπισης της.

Σχολιασμός: Η βασική έννοια του θέματος είναι η οικολογική καταστροφή. Εμείς θα μπορούσαμε ή να αναφερθούμε σε ένα είδος οικολογικής καταστροφής και στη συνέχεια να εξετάσουμε πιο γενικά το θέμα της οικολογίας ή να υποστηρίξουμε ότι το πρόβλημα της παγκόσμιας οικονομίας πιστοποιεί την αδυναμία αντιμετώπισης του συγκεκριμένου προ-βλήματος και στη συνέχεια να εκθέσουμε τις συνέπειες της οικολογικής καταστροφής…

3. Με επαναδιαπραγμάτευση του δεδομένου

Αναπτύσσουμε το δεδομένο του θέματος προσθέτοντας κάποια επιπλέον στοιχεία. Είναι ο κλασσικός πρόλογος και ο πλέον εύκολος. Ωστόσο υπάρχει ο κίνδυνος να μετατραπεί σε μια στείρα επανάληψη της εκφώνησης του θέματος. Γι’ αυτό το λόγο αναπλάθουμε το περιεχόμενο των δεδομένων με δικό μας δημιουργικό λόγο.

Εφαρμογή

Θέμα: Είναι γνωστό σ’ όλους ότι στις μέρες μας οι εγκληματικές ενέργειες αυξήθηκαν ανησυχητικά. Πολλές μάλιστα από αυτές είναι έργο νέων ανθρώπων. Με βάση αυτό το δεδομένο απαντήστε στα ακόλουθα ερωτήματα:

α. Ποιοι παράγοντες οδηγούν μία μεγάλη μερίδα νέων στο έγκλημα;

β. Ποιες οι συνέπειες των πράξεων τους για τους ίδιους και για την κοινωνία;

γ. Υπάρχει τρόπος να εξαλειφθεί ή έστω να περιοριστεί το πρόβλημα;

Σχολιασμός: Στη δεκαετία του πενήντα πολλοί κοινωνιολόγοι πίστευαν ότι η οικονομική ανάπτυξη και η συνακόλουθη άνοδος του βιοτικού επιπέδου θα εκμηδένιζαν την εγκληματικότητα. Δυστυχώς τα γεγονότα διέψευσαν τις προσδοκίες τους. Στις μέρες μας οι αξιόποινες πράξεις αυξάνονται ραγδαία και κατά ένα μεγάλο ποσοστό διαπράττονται από άτομα νεαρής ηλικίας. Στα ανεπτυγμένα κράτη μάλιστα, η νεανική εγκληματικότητα έχει πάρει εκρηκτικές διαστάσεις. Κλοπές και ληστείες, αναίτιες επιθέσεις και η διακίνηση των ναρκωτικών έχουν συνήθως πρωταγωνιστές εφήβους ή νέους ανθρώπους.

4. Με αντίθεση

Ακολουθούμε αντιθετική πορεία εξετάζοντας την αντίθετη όψη του θέματος. Πιο συγκεκριμένα, εντοπίζουμε την κεντρική έννοια του θέματος και αναζητούμε μια έννοια ή φαινόμενο ή γεγονός με αντιθετική σημασία/ σχέση ως προς την κεντρική έννοια. Η έννοια αυτή θα προηγηθεί σε σχέση με την κεντρική. Για να εκφραστεί η αντίθεση χρησιμοποιούμε την αντιθετική σύνδεση, η οποία υλοποιείται με αντιθετικούς συνδέσμους ή φράσεις : ωστόσο, εντούτοις, αντίθετα, εξάλλου, όμως, παρόλα αυτά, από την άλλη πλευρά, αλλά, μολαταύτα, μολονότι, απεναντίας κ. ά. Ένας τέτοιος πρόλογος θα ταίριαζε πολύ σε ένα θέμα που εξετάζει μια έννοια/ιδέα από τη θετική και την αντίθετη πλευρά της την αρνητική. Θεωρείται ένα εύκολο είδος προλόγου και μπορεί να εφαρμοστεί σε πολλά είδη παραγωγής κειμένου. Ωστόσο, θα πρέπει να προσέχουμε ώστε η αντίθεση να είναι εύστοχη.

Εφαρμογή

Στην περιοχή σου πρόκειται να λειτουργήσει μια μεγάλη βιομηχανική μονάδα. Υπάρχει έντονος προβληματισμός δεδομένου ότι  θα εξασφαλιστούν από τη μία νέες θέσεις εργασίας και άρα θα αναβαθμιστεί οικονομικά η περιοχή όμως από την άλλη θα επιβαρυνθεί το περιβάλλον. Σε μια ομιλία που θα εκφωνήσεις ως εκπρόσωπος του δεκαπενταμελούς του σχολείου στο Δημοτικό διαμέρισμα της πόλης σας καλείσαι με επιχειρήματα να ταχθείς υπέρ της μιας ή της άλλης άποψης.

Σχολιασμός: Πρόκειται για μια παραγωγή κειμένου που μάς ζητά να ταχθούμε υπέρ της μιας ή της άλλης άποψης. Δηλαδή έχουμε τη λειτουργία μιας βιομηχανικής μονάδας που θα επιφέρει θετικά και αρνητικά αποτελέσματα στην περιοχή. Σε ένα τέτοιο θέμα που ήδη από τη φύση του μπορούμε να το εξετάσουμε θετικά ή αρνητικά ο αντιθετικός πρόλογος θα εναρμονιζόταν ωραία. Έτσι θα τονίζαμε τα θετικά αποτελέσματα της λειτουργίας του συγκεκριμένου εργοστασίου, καθώς και τις αρνητικές συνέπειες και στη συνέχεια βάσει των αποτελεσμάτων θα τασσόμασταν υπέρ της μιας ή της άλλης άποψης.

5. Με αναλογία

Εξετάζουμε αναλογικά την έννοια/ιδέα του θέματος με μια άλλη σχετική με αυτήν. Ευνόητο είναι ότι ανάμεσα στα συγκρινόμενα θα πρέπει να υπάρχουν κοινά στοιχεία για να θεωρείται η αναλογία πετυχημένη. Ο αναλογικός πρόλογος ως είδος ταιριάζει σε πολλά είδη θεμάτων αφού είναι πάρα πολλές οι έννοιες/ιδέες που μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο σύγκρισης με τη βασική έννοια/ιδέα του θέματος. Ωστόσο και σε αυτό το είδος προλόγου οφείλουμε να είμαστε προσεκτικοί, κυρίως ως προς την επιλογή των συγκρινόμενων.

Εφαρμογή

Να συντάξετε ένα δοκίμιο με θέμα τις επιπτώσεις της διαφήμισης στην ελευθερία του σύγχρονου ανθρώπου και τους τρόπους αντιμετώπισης του προβλήματος.

Σχολιασμός: «Όπως οι πληροφορίες είναι αναγκαίες στον άνθρωπο για να επιλέξει σωστά, να πάρει ορθές αποφάσεις και να οργανώσει ζωή του με τον καλύτερο γι’ αυτόν τρόπο, έτσι αναγκαία είναι και διαφήμιση, αφού του δίνει τη δυνατότητα να γνωρίσει, να επιλέξει και να απολαύσει τα νέα προϊόντα. Άλλωστε και η διαφήμιση πληροφορία είναι, μόνο που δεν είναι πάντα ακριβής και αξιόπιστη. Και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο η διαφήμιση, αν την πιστέψουμε άκριτα, μπορεί να γίνει τόσο επικίνδυνη, όσο ωφέλιμη μπορεί να είναι μια καλή πληροφορία».

6. Με παραδείγματα – στοιχεία

Παρουσιάζουμε εύστοχα και διάφορα παραδείγματα- στοιχεία που σχετίζονται με την κεντρική έννοια. Προσφέρεται ιδιαιτέρως όταν το θέμα αναφέρεται σε κοινωνικό πρόβλημα ή σε φαινόμενο ή σε συμπεριφορά (π.χ. βία). Καλό είναι να αποφεύγεται, όταν έχουμε θέματα που στηρίζονται σε αφηρημένες έννοιες.

Εφαρμογή

Θέμα: Πού οφείλεται η βία στην εποχή μας και ποιες είναι οι επιπτώσεις της;

Σχολιασμός: «Η καθημερινή ειδησεογραφία είναι γεμάτη (βρίθει) από ειδήσεις για φαινόμενα βίας: στυγερά εγκλήματα, κοινωνικές αναταραχές και συγκρούσεις, αυταρχισμός της εξουσίας, πόλεμοι και τυφλά τρομοκρατικά χτυπήματα. Τα παραδείγματα αυτά επιβεβαιώνουν ότι η βία είναι διάχυτη στον κόσμο μας. Τις γενεσιουργές αιτίες βίας πρέπει να τις αναζητήσουμε στις συνθήκες της σύγχρονης ζωής».

7. Με ορισμό

Διατυπώνουμε με σαφήνεια τον ορισμό της κεντρικής έννοιας είτε σύντομα είτε αναλυτικά. Καλό θα είναι στον πρόλογο να ξεκινάμε με ορισμό όταν το θέμα περιέχει κάποια σαφή έννοια και είμαστε σίγουροι ότι ο ορισμός αυτός είναι σωστός.

Εφαρμογή

Θέμα: Ποια αρνητικά αποτελέσματα έχει η διαφήμιση;

Σχολιασμός: «Στα λεξικά, στις εγκυκλοπαίδειες και στα βιβλία, η διαφήμιση ορίζεται ως η γνωστοποίηση στο κοινό, με διάφορα μέσα (διαλαλητές, έντυπα, ραδιόφωνο, τηλεόραση κ.τ.λ.), των ιδιοτήτων που χαρακτηρίζουν ένα προϊόν, με σκοπό την αύξηση των πωλήσεων του. Εντούτοις, ο ορισμός της διαφήμισης αποτελεί ευφημισμό που δεν ανταποκρίνεται ούτε στο ελάχιστο στη σημερινή μορφή της διαφήμισης. Η διαφήμιση ξεκίνησε και αναπτύχθηκε ως φαινόμενο στενά συνδεδεμένο με την οικονομική ζωή των επιχειρήσεων. Σήμερα, όμως, έχει φτάσει στο σημείο, χωρίς να χάσει τον οικονομικό της χαρακτήρα και παράλληλα με αυτόν, να επιτελεί πρόσθετες λειτουργίες, έμμεσα αλλά αποτελεσματικά».

Θ. Λιανός, Η διαφήμιση και ο ρόλος της, Κ.Ν.Λ. Γ» Λυκείου

8. Με ιστορική αναδρομή

Διερευνούμε το ιστορικό βάθος της κεντρικής έννοιας ή του φαινομένου –προβλήματος. Ωστόσο, δε θα πρέπει να παρεκκλίνουμε στην ιστορική αναδρομή με γενικότητες και ασάφειες, αλλά να είμαστε συγκεκριμένοι, π.χ. η φράση «Από παλιά οι άνθρωποι…» αφήνει πάρα πολλά ερωτηματικά, οπότε δεν είναι κατανοητή η ιστορική πλευρά της έννοιας.

Εφαρμογή

Θέμα: Το αθλητικό ιδεώδες είναι σήμερα παγκόσμια αποδεκτό, παρατηρούνται όμως φαινόμενα εκφυλισμού του. Ποια είναι αυτά τα φαινόμενα, ποιες αιτίες τα προκαλούν και με ποιους τρόπους είναι δυνατόν να αντιμετωπιστούν; (πανελλήνιες εξετάσεις Ιούνιος 1991)

Σχολιασμός: Η διάθεση του ανθρώπου ν’ αγωνιστεί και να συναγωνιστεί είναι φυσική και πανάρχαια. Ωστόσο, αυτό που μετρά περισσότερο είναι το κίνητρο αυτής της διάθεσης, γιατί αυτό είναι που καταδεικνύει την ειδοποιό διαφορά των ανθρώπων και των λαών. Το αγωνιστικό πνεύμα, λοιπόν, στο πλαίσιο του αθλητικού πνεύματος, βρήκε την ιδεατή του μορφή στους αγώνες κατά την ελληνική αρχαιότητα και ιδιαίτερα στους Ολυμπιακούς αγώνες (έναρξη 776 π.Χ.), διότι μέσα σ’ αυτούς καθρεφτίζονται πολλές απόλυτες αξίες, εδράζονται όλες σχεδόν οι αξίες του ελληνικού πολιτισμού. Αξίες που αποτέλεσαν τη βάση για την υγιή αγωγή των εφήβων, την προετοιμασία τους για την κοινωνική ζωή, αλλά και αξίες που έχτισαν την πολιτεία της ανθρωπότητας, τον παγκόσμιο πολιτισμό.

9. Μ’ ένα χαρακτηριστικό περιστατικό

Αναφερόμαστε σε ένα εύγλωττο περιστατικό ή αληθινό γεγονός για να επικυρώσουμε την κεντρική έννοια του θέματος. Ενδείκνυται ως μέθοδος στην περίπτωση που στην παραγωγή κειμένου μας ζητείται να συντάξουμε ένα άρθρο.

Εφαρμογή

Θέμα: Σ’ ένα άρθρο που θα δημοσιευτεί στην εφημερίδα του σχολείου σου να παρουσιάσεις τους λόγους της καταστροφής του περιβάλλοντος και να προτείνεις τρόπους αντιμετώπισης του προβλήματος.

Σχολιασμός:  (Τίτλος: Η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, Μ. Ανδρόνικος)

Η αλόγιστη καταστροφή του φυσικού χώρου, μέσα στον οποίο και από τον οποίο ζούμε, έχει προχωρήσει τον τελευταίο καιρό με ρυθμό επικίνδυνο. Την ίδια στιγμή και παράλληλα με αυτήν, συντελείται και η καταστροφή, άμεση ή έμμεση, των μνημείων που ο πολιτισμός των αιώνων μας έχει κληροδοτήσει στον τόπο μας. Εταιρείες και άτομα προσπαθούν με διακηρύξεις και θεωρητικές αναλύσεις να πείσουν -ποιους; – για την ανάγκη και την υποχρέωση που έχουμε να σεβαστούμε και να προφυλάξουμε το φυσικό περιβάλλον και τα ιστορικά μας μνημεία. Η πρόθεση είναι αναντίρρητα ορθή και επαινετή, όμως φοβούμαι πως υπάρχει κίνδυνος να εξαντληθεί σε σχήματα λόγου, αν δεν αναζητηθούν οι ρίζες του κακού και δεν εξαντληθούν στη ρίζα τους.

10. Με αξιολόγηση

Χρησιμοποιείται συχνά, γιατί πολλά είναι τα θέματα που αξιολογούμε, καθώς οι κύριες έννοιες ή ιδέες που περιέχουν έχουν θετικές ή αρνητικές επιπτώσεις στη ζωή μας. Ωστόσο και σε αυτό το είδος προλόγου οφείλουμε να είμαστε προσεκτικοί ιδίως ως προς το ύφος που θα χρησιμοποιήσουμε, γιατί υπάρχει κίνδυνος η αξιολόγηση να μετατραπεί σε δεοντολογία με αοριστίες και ασάφειες που τελικώς μειώνουν το γραπτό μας.

Εφαρμογή

Θέμα: Γίνεται μια συζήτηση στο σχολείο σας με θέμα την αξία της δικαιοσύνης. Μετά το πέρας της συζήτησης γίνεται ανταλλαγή απόψεων για τα αποτελέσματα της στη δημοκρατική δομή ενός κράτους καθώς και συς προϋποθέσεις που πρέπει να υπάρχουν για τη σωστή της λειτουργία.

Σχολιασμός: Βασική έννοια του θέματος είναι η αξία της δικαιοσύνης, θα μπορούσαμε να τονίσουμε την αναμφισβήτητη αξίας της, που είναι αποδεκτή από όλους. Ένας τέτοιος πρόλογος θα εξασφάλιζε ότι η αξιολόγηση της έννοιας θα στηριζόταν σε απτά δεδομένα και επομένως θα ήταν επιτυχής. Μετά τον πρόλογο θα αναλύαμε τα αποτελέσματα της δικαιοσύνης στη δημοκρατική δομή ενός κράτους…

Σημείωση: Από τα παραπάνω έχουμε κατανοήσει ότι υπάρχουν πολλά είδη προλόγων και μάλιστα υπάρχουν και πολύ περισσότερες ιδέες, από αυτές που αναφέραμε, για τη σύνθεση ενός προλόγου. Σε μας έγκειται κάθε φορά να προσπαθούμε για κάτι καλύτερο, γι’ αυτό επιβάλλεται όπως, ήδη, έχουμε τονίσει να είναι πρωτότυπος, περιεκτικός και η έκταση του να μην είναι πολύ μεγάλη.

Ενδεικτικοί πρόλογοι στο παρακάτω θέμα παραγωγής κειμένου:

Θέμα: «Η ψυχαγωγία αποτελεί διαχρονική ανάγκη του ανθρώπου. Είναι δε ταυτισμένη πάντα με τον ελεύθερο χρόνο. Οι σημερινοί όμως άνθρωποι είτε αξιοποιούν τον ελεύθερο χρόνο παθητικά είτε επιδίδονται σε ανορθόδοξες μορφές ψυχαγωγίας. Ποιο περιεχόμενο θα δίνατε στην ψυχαγωγία σας, αν είχατε στη διάθεσή σας τις κατάλληλες προϋποθέσεις και τα ανάλογα μέσα; Να αιτιολογήσετε τις επιλογές σας.»

 1. Με παραγωγή: (από το γενικό στο ειδικό: διάφορες εκδηλώσεις ατόμου -> εργασία, πολιτικές δραστηριότητες, θρησκεία, λατρεία -> ψυχαγωγία-διαχρονική ανάγκη).

«Πολλές είναι οι εκδηλώσεις της συλλογικής και ατομικής ζωής σε μία κοινωνία· εκδηλώσεις που αφορούν άλλοτε στην ικανοποίηση των βιολογικών αναγκών και στο βιοπορισμό, άλλοτε στην ικανοποίηση των πολιτικών αναγκών και άλλοτε στην έκφραση του θρησκευτικού συναισθήματος. Ανάμεσα σε όλες αυτές δεσπόζουσα θέση έχουν εκείνες οι εκδηλώσεις και δραστηριότητες που συνθέτουν την έννοια της ψυχαγωγίας και η οποία αποτελεί διαχρονική ανάγκη του ανθρώπου».

 2.Με επαγωγή: (από το ειδικό στο γενικό: ψυχαγωγία –>τι είναι –>αποτελεί μία από τις πολλές ανθρώπινες ανάγκες)

«Η ψυχαγωγία είναι έκφραση της ανθρώπινης ψυχής. Όπως δηλώνει και η λέξη, είναι η αγωγή της ψυχής. Είναι περιδιάβαση της ψυχής από δρόμους, χώρους και μονοπάτια που βρίσκονται μακριά από την πεζή καθημερινότητα. Είναι η ψυχαγωγία η τροφός της ψυχής και γι’ αυτό αποτελεί ανάγκη για κάθε άνθρωπο».

 3. Με επαναδιαπραγμάτευση του δεδομένου: (προσοχή στην αναδιατύπωση του θέματος)

«Η ψυχαγωγία είναι μια ανάγκη για τον άνθρωπο όλων των εποχών. Πάντοτε στο διάστημα που απέμεινε από την εργασία, στη σχολή, οι άνθρωποι αναζητούσαν την ψυχαγωγία. Φυσικό επόμενο και σήμερα να συμβαίνει κάτι ανάλογο, μόνο που οι σημερινοί άνθρωποι παρασυρμένοι από τις ανάγκες και τις συνθήκες της εποχής μας οδηγούνται σε ακραίες ψυχαγωγικές μορφές. Βέβαια, η ψυχαγωγία αποτελεί μια προσωπική υπόθεση, πάντα όμως μέσα σε κάποια πλαίσια που λέγονται προϋποθέσεις και μέσα».

 4. Με αντίθεση

«Ανενδοίαστα θα ισχυριζόταν κανείς ότι το χρώμα στην ανθρώπινη ζωή δεν το δίνει η μονοτονία της εργασίας ούτε η καθημερινότητα της κοινωνικής ζωής. Αντίθετα, η ένταση, η συναισθηματική κίνηση και φόρτιση είναι καταστάσεις που υπάρχουν μέσα στην έννοια της ψυχαγωγίας που αποτελεί διαχρονική ανάγκη του ανθρώπου».

 5. Με αναλογία

«Όπως είναι αναγκαία η ικανοποίηση των βιοτικών αναγκών του ανθρώπου, έτσι είναι αναγκαία και η ικανοποίηση των πνευματικών και ψυχικών του αναγκών. Ο άνθρωπος για να ζήσει καλά έχει ανάγκη και από πνευματική και ψυχική “τροφή’’. Τις πνευματικές και ψυχικές του ανάγκες μπορεί να τις καλύψει ο άνθρωπος κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου του μέσω της ψυχαγωγίας, εφόσον τον αξιοποιεί κατάλληλα και εποικοδομητικά.»

 6. Με παραδείγματα -στοιχεία

«Δε χρειάζεται φιλερευνητική ματιά κάποιος για να διαπιστώσει ότι η ψυχαγωγία αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της ζωής του ανθρώπου, όλων των εποχών. Καθημερινά οι άνθρωποι ακούν μουσική, χορεύουν, πηγαίνουν κινηματογράφο, παρακολουθούν τηλεόραση, ταξιδεύουν, επισκέπτονται καλλιτεχνικούς χώρους, συμμετέχουν στο κέφι και στη χαρά. Κι όλ’ αυτά συμβαίνουν όχι μόνο σήμερα, αλλά όσο υπάρχει κοινωνικός άνθρωπος. Πάντα βέβαια μέσα στα δεδομένα της κάθε εποχής».

 7. Με ορισμό

«Με τον όρο «ψυχαγωγία» εννοούμε όλες τις δραστηριότητες και εκδηλώσεις ατομικού ή συλλογικού χαρακτήρα, που σκοπό έχουν την ψυχική ικανοποίηση του ανθρώπου και την τέρψη. Συνδέεται άρρηκτα με τη δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου και προσφέρει στον άνθρωπο όχι μόνον ευχαρίστηση, χαλάρωση, φυγή από την καθημερινότητα και τη μονοτονία αλλά και ψυχική και πνευματική καλλιέργεια…»

 8. Με ιστορική αναδρομή

«Ο άνθρωπος όλων των εποχών είχε ανάγκη την ψυχαγωγία. Είτε στον ομηρικό είτε στον κλασικό είτε στο μεσαιωνικό άνθρωπο στραφούμε είτε σε άλλους και όχι μόνο στον ελληνικό πολιτισμό, αλλά και στους άλλους, θα διαπιστώσουμε ότι κάθε εποχή έχει τους δικούς της τρόπους ψυχαγωγίας. Οι αθλητικοί αγώνες, οι μουσικές ακροάσεις, οι γιορτές και το θέατρο, τα συμπόσια ή οι εμποροπανηγύρεις του μεσαίωνα δεν επικυρώνουν τίποτ’ άλλο παρά το γεγονός ότι η ψυχαγωγία αποτελεί διαχρονική ανάγκη του ανθρώπου».

 9. Με ένα περιστατικό.

«Το σαββατόβραδο έχει τραγουδηθεί, έχει υμνηθεί κι όχι άδικα. Άνθρωποι ξεχύνονται στους δρόμους, η πόλη αποκτά άλλο χρώμα, ο τόνος της χαράς και του κεφιού είναι διάχυτα στην ατμόσφαιρα και καλούν καθέναν να γίνει πανηγυριστής· οι άνθρωποι ψυχαγωγούνται».

10.Με αξιολόγηση

 «Η συμβολή της ψυχαγωγίας στη ζωή μας είναι τεράστια. Επηρεάζει τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου αποφορτίζοντας τον από το καθημερινό άγχος και τους γρήγορους ρυθμούς της ζωής. Συμβάλλει στην πνευματική καλλιέργεια  και ολοκλήρωση φέρνοντας τον σε επαφή με την τέχνη. Κοινωνικοποιεί και ηθικοποιεί το άτομο καλλιεργώντας το ομαδικό πνεύμα και το σεβασμό και την αγάπη προς το συνάνθρωπο. Η σημασία της επηρεάζει θετικά όλους τους τομείς της ανθρώπινης ζωής».

Β. ΤΟ ΚΥΡΙΟ ΘΕΜΑ/ ΜΕΡΟΣ

Το κύριο μέρος αποτελεί το επόμενο μετά τον πρόλογο και πιο ουσιαστικό τμήμα της παραγωγής κειμένου, αφού σ’ αυτό γίνεται η βασική ανάπτυξη του θέματος, εκτίθεται ο προβληματισμός ως προς το θέμα, διαχωρίζονται οι κύριες και δευτερεύουσες ιδέες, δίνεται η απάντηση των ζητουμένων, η ερμηνεία, ο σχολιασμός όρων… Για την επίτευξη μιας καλής παραγωγής κειμένου επιβάλλεται να προσδιορίσουμε το θέμα, να εντοπίσουμε τα ζητούμενα, να επιλέξουμε τις ιδέες με τις οποίες θα επιτύχουμε την πληρέστερη ανάπτυξη του θέματος.

Γενικά, καλό θα είναι να εφαρμόσουμε τις οδηγίες που παρατίθενται:

Ενδεικτικό σχεδιάγραμμα του κυρίου μέρους

Στα περισσότερα θέματα έκθεσης τα ζητούμενα αφορούν στις αιτίες και τις συνέπειες των φαινομένων ή προβλημάτων, αλλά και στις προτάσεις για την αντιμετώπιση τους. Επομένως ένα γενικό σχεδιάγραμμα, που θα διευκολύνει τον εντοπισμό τους, μπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιμο.

Γενικό σχεδιάγραμμα

I. Αιτίες:

Πηγάζουν:α) Από τον άνθρωπο: 1)  Από τα έμφυτα γνωρίσματα του (π.χ. δημιουργικότητα, περιέργεια, αίσθημα του ανικανοποίητου). 2)  Από τα ψυχοπνευματικά του γνωρίσματα (π.χ. κρίση, πλούτος συναισθημάτων, βούληση, πνευματική καλλιέργεια). β) Από τους τομείς της κοινωνικής ζωής: 1)  Οικονομία (π.χ. οικονομικό σύστημα, ακμή ή παρακμή οικονομίας). 2)  Τεχνολογία (π.χ. επίπεδο τεχνολογίας, ρυθμός ανάπτυξης). 3)  Σχέσεις κοινωνικών ομάδων (π.χ. συνεργασία ή ανταγωνισμός). 4)  Αντικοινωνικά φαινόμενα (π.χ. αύξηση εγκληματικότητας ή περιθωριοποίησης). 5)  Εργασία (π.χ. η εξειδίκευση και ο ρόλος της). 6)  Ηθικές αξίες (π.χ. τιμιότητα, ειλικρίνεια, σεβασμός). 7)  Επιστήμη (π.χ. σχέση επιστήμης – εξουσίας). 8)  Τέχνη (π.χ.-εμπορευματοποίηση της τέχνης). 9)  Θρησκεία (π.χ. θρησκοληψία). 10)   Θεσμοί (π.χ. κράτος, οικογένεια, εκπαίδευση, Μ.Μ.Ε.). 11)   Πολιτική ζωή (π.χ. υγιής ή εκφυλισμένη).

II. Συνέπειες

α) Στον άνθρωπο1)  Στην προσωπικότητα του (ψυχοπνευματικές συνέπειες). 2)  Στην υγεία του. β) Στις διαπροσωπικές σχέσεις (π.χ. μοναξιά). γ) Στους τομείς της κοινωνικής ζωής (βλέπε τους τομείς που αναφέρθηκαν στις αιτίες). δ) Στο φυσικό περιβάλλον (π.χ. ρύπανση, κλιματικές αλλαγές).

III. Προτάσεις

α) Που μπορεί να εφαρμόσει η οικογένεια (π.χ. πρότυπα μίμησης οι γονείς).β) Που μπορεί να υλοποιήσει το σχολείο (π.χ..ανθρωπιστική παιδεία). γ) Που μπορεί να υλοποιήσει η πολιτεία (π.χ. νομοθετικά μέτρα). δ) Που μπορούν να προωθήσουν τα ΜΜΕ (π.χ. με εκπομπές ή ταινίες). ε) Που μπορούν να υλοποιήσουν οι διανοούμενοι (π.χ. με διαλέξεις, άρθρα, βιβλία). στ) Που εξαρτώνται από το ίδιο το άτομο (π.χ. αυτοκαλλιέργεια).

Γ. Ο ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΟΥ/ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ

Ο επίλογος αποτελεί το τελευταίο τμήμα της παραγωγής κειμένου, αφού ολοκληρώνει την ανάπτυξη του θέματος. Σ’ αυτόν παρουσιάζονται, συνήθως, συμπυκνωμένα όσα ήδη έχουν αναπτυχθεί στο κύριο μέρος. Όπως ο πρόλογος αποτελεί την πυξίδα για την ανάπτυξη του θέματος, έτσι και ο επίλογος δείχνει την ολοκλήρωση της ανάπτυξης του. Δεν έχει «αναπτυξιακό» χαρακτήρα, είναι πάντοτε σύντομος και περιεκτικός. Επειδή αποτελεί την τελευταία εικόνα της παραγωγής κειμένου και οι εντυπώσεις που προκαλεί συχνά είναι καθοριστικές για την τελική βαθμολογία καλό θα είναι ο μαθητής να ελέγχει κατά πόσο αυτά που αναφέρει στον επίλογο βρίσκονται σε πλήρη αντιστοιχία, με τις βασικές απόψεις του, του κυρίου μέρους, αφού αυτές οφείλει ο επίλογος να υπηρετεί.

(Τον δεοντολογικό επίλογο τον προτιμάμε μόνον όταν οι προτάσεις αντιμετώπισης δεν συμπεριλαμβάνονται στα ζητούμενα του θέματος)

Αναλυτικότερα τα είδη επιλόγου:

1. Ανακεφαλαιωτικός επίλογος

Αναφέρουμε συνοπτικά ότι υποστηρίξαμε κατά την ανάπτυξη του θέματος. Πρόκειται για ένα κοινό επίλογο, χωρίς πρωτοτυπία, αφού σε αυτόν περιλαμβάνονται αρκετές επαναλήψεις. Για να είναι πετυχημένος θα πρέπει να επιλέξουμε με προσοχή ποια σημεία από όσα αναπτύξαμε θα συμπεριλάβουμε στον επίλογο μας. Αν η ανάπτυξη του θέματος περιέχει μεγάλες νοηματικές ενότητες, 3-4 παραγράφων η καθεμιά, ο επίλογος μπορεί να είναι ανακεφαλαίωση της τελευταίας ενότητας. Ως είδος επιλόγου εναρμονίζεται με εκείνα τα είδη θεμάτων που ζητούν τις αιτίες, τις συνέπειες και τους τρόπους αντιμετώπισης μιας έννοιας/ιδέας.

Εφαρμογή

Ας εξετάσουμε το θέμα που μας απασχόλησε στο είδος του παραγωγικού προλόγου, που κύρια έννοια του ήταν ο εθελοντισμός. Αν εφαρμόζαμε τον ανακεφαλαιωτικό επίλογο στο συγκεκριμένο θέμα θα τονίζαμε πόσο σημαντική είναι η ενεργοποίηση και η εθελοντική προσφορά των πολιτών τόσο για τι ευπαθείς κοινωνικές ομάδες ή άτομα, όσο και για τους ίδιους τους συμμετέχοντες, αφού η ανιδιοτελής προσφορά σε άτομα που χρήζουν βοήθειας αναδεικνύει ότι το πνεύμα του ανθρωπισμού έρχεται σε ρήξη με τον ατομικισμό, τον ωφελιμισμό.

2. Συμπερασματικός επίλογος

Συνοψίζει την κύρια ιδέα της έκθεσης και επομένως παρουσιάζει το/τα τελικό/κά συμπέρασμα/τα της ανάλυσης. Θα αποτελεί το «απόσταγμα» του κύριου θέματος και ως υπαινικτικές λέξεις για τον επίλογο λειτουργούν οι: Άρα, λοιπόν, επομένως.

Εφαρμογή

«Η σωστή, λοιπόν, τοποθέτηση του ζητήματος μας είναι να πούμε ότι η πρόοδος της επιστήμης και της τεχνικής μπορεί να καλυτερέψει τον άνθρωπο, αφού δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την πνευματική του απογείωση. Αρκεί να συνεχίσει την πτήση του και να πάει πολύ ψηλά… Ας το πάρουμε μια για πάντα απόφαση: αφού μπήκαμε στο δρόμο των επιστημονικών και τεχνικών κατακτήσεων, δε γίνεται πια να γυρίσουμε πίσω. Αλλά ούτε ωφελεί. Απάρνηση της προόδου σ’ αυτόν τον τομέα σημαίνει επιστροφή στη βαρβαρότητα. Ευτυχέστερη και ηθικότερη θα γίνει η ανθρωπότητα όχι δεσμεύοντας, αλλά αφήνοντας πιο ελεύθερο ακόμη το πνεύμα. Η σωτηρία μας είναι όχι λιγότερη, αλλά περισσότερη βαθύτερη και πλατύτερη μάθηση».

Ε. Παπανούτσος, Η τεχνική πρόοδος, Πρακτική Φιλοσοφία

3. Αντιθετικός επίλογος

Πρόκειται για έναν επίλογο που ολοκληρώνει την παραγωγή λόγου με τον σχολιασμό της αντίθετης όψης του θέματος. Ως είδος επιλόγου εναρμονίζεται με όλα τα είδη θεμάτων και ιδιαίτερα με τα θέματα εκείνα που στη διατύπωση τους περικλείουν δύο αντίθετες απόψεις. Επειδή μάλιστα υπάρχει άφθονο υλικό και για την αντίθετη θέση από αυτήν που υποστηρίζουμε είναι δυνατόν να επιλέξουμε το κατάλληλο υλικό ώστε να μπορέσουμε να συνθέσουμε και έναν πρωτότυπο επίλογο, αλλά και έναν ουσιαστικό επίλογο.

Εφαρμογή

Ας δούμε το θέμα παραγωγής κειμένου που είχε σχέση με τον αντιθετικό πρόλογο. Είχαμε να εξετάσουμε τις συνέπειες θετικές και αρνητικές από τη λειτουργία μιας βιομηχανικής μονάδας. Σε ένα τέτοιο θέμα στον αντιθετικό επίλογο θα παίρναμε θέση υπέρ της μιας άποψης αναφέροντας τις συνέπειες που θα προέκυπταν από αυτήν. Μάλιστα θα ήταν ένας επίλογος αρκετά πλούσιος σε ιδέες και διαπιστώσεις.

4. Δεοντολογικός επίλογος

Αναφερόμαστε στις δυνατότητες της κοινωνίας και της εποχής να θεραπεύσει ή να αντιμετωπίσει το πρόβλημα που αναπτύχθηκε προηγουμένως. Ο επίλογος βέβαια, αναφέρεται στη δεοντολογία, αν αυτή δεν είναι ζητούμενο του εκθεσιότιτλου και δεν αναπτύσσεται σε χωριστή νοηματική ενότητα.

Εφαρμογή στο θέμα παραγωγής κειμένου σχετικά με την ψυχαγωγία

«Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο τρόπος ψυχαγωγίας στην εποχή μας είναι ένα «ακανθώδες» πρόβλημα. Για να λυθεί πρέπει να δοθούν δυνατότητες στο άτομο να μορφωθεί και να δει πραγματικά την ουσία της ζωής. Δυστυχώς το αίτημα «άρτος και θεάματα» που αποτελεί αρχή της ζωής μας, δεν είναι αρκετό να κάνει τον άνθρωπο ευτυχισμένο και σωστό, γιατί η ανθρώπινη φύση έχει πολλές ανάγκες για να λειτουργεί ισορροπημένα. Χρέος, επομένως, του κάθε ατόμου είναι να μάθει να ψυχαγωγείται σωστά, αφού προηγουμένως με τη βοήθεια της κριτικής του ικανότητας, διαλέξει από τα είδη ψυχαγωγίας αυτά που τον εκφράζουν και του δίνουν δύναμη να ζει αληθινά τη μεγάλη πραγματικότητα της ζωής».

5. Με προοπτικές

Διατυπώνουμε αισιόδοξες ή απαισιόδοξες που διαφαίνονται στο μέλλον. Αν η οπτική μας είναι αισιόδοξη μπορούμε να επισημάνουμε την εμπιστοσύνη μας στον άνθρωπο και κυρίως στο έλλογο τμήμα της ύπαρξης του ως εχέγγυο για την αντιμετώπιση ακόμη και των πιο δύσκολων προβλημάτων. Μπορεί να τις χρησιμοποιήσουμε αντίστοιχα είτε οι τρόποι αντιμετώπισης αποτελούν ζητούμενο είτε όχι.

Εφαρμογή σε θέμα σχετικό με τη χρήση ναρκωτικών ουσιών στη μεταβιομηχανική κοινωνία.

«Η αναποτελεσματικότητα των μέτρων κατά των ναρκωτικών και η αύξηση των τοξικομανών σ’ όλο τον κόσμο, δεν αφήνουν περιθώρια για αισιοδοξία. Αντίθετα, δημιουργούν προϋποθέσεις για ένα μέλλον σκοτεινό, που πρέπει να απασχολήσει όλους μας και ιδιαίτερα τους αρμόδιους φορείς».

6. Αξιολογικός επίλογος

Πρόκειται για έναν επίλογο ο οποίος περιλαμβάνει την προσωπική μας θέση στην οποία καταλήξαμε μετά την ανάπτυξη της παραγωγής κειμένου. Ένας τέτοιος επίλογος έχει μεγαλύτερη αξία για θέματα στα οποία δεν ζητείται η αξιολόγηση της έννοιας/ιδέας, αλλά απλώς προκύπτει ως απότοκο των όσων διαδραματίζονται στο κοινωνικό μας περιβάλλον.

Εφαρμογή

Ας δούμε εκ νέου το θέμα παραγωγής κειμένου που είδαμε στην εφαρμογή του αξιολογικού προλόγου, όπου είχαμε τονίσει την αναμφισβήτητη της αξίας της δικαιοσύνης. Στον αξιολογικό επίλογο θα υποστηρίζαμε ότι η σωστή λειτουργία της δικαιοσύνης αποτελεί μια από τις ύψιστες αξίες της ζωής μας, γι’ αυτό και επιβάλλεται να προληφθούν όλοι οι ενδεχόμενοι κίνδυνοι και να υπάρχουν όλες οι κατάλληλες προϋποθέσεις, που θα συμβάλλουν τα μέγιστα, ώστε αυτή να λειτουργεί σωστά.

Σημείωση: Η έκταση του επιλόγου καλό θα είναι να είναι σύντομη και ίσως επειδή έχει καταληκτικό χαρακτήρα να διακρίνεται από πρωτοτυπία. Εκτός από τα είδη επιλόγου που αναφέραμε υπάρχουν και πολλά άλλα είδη π.χ. να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια προσώπου ευρύτερα αποδεκτού, δηλαδή καταξιωμένου στην κοινή γνώμη.

Όποια μορφή κι αν έχει, πρέπει και αυτός να είναι οργανικά δεμένος με την ανάπτυξη και το σκοπό για τον οποίο ο συγγραφέας έγραψε το κείμενο. Από μας εξαρτάται να επιλέξουμε τον κατάλληλο κάθε φορά επίλογο που θα προσδώσει επιπλέον κύρος σ’ όλη την παραγωγή κειμένου.

Προσοχή!!! Προτιμότερο θα ήταν στον επίλογο να αποφεύγονται ευχές, προτροπές, συμβουλές, στοιχεία δηλαδή, που απομακρύνουν από την ορθολογική αντιμετώπιση του προβλήματος που δόθηκε για ανάλυση.

Προτεινόμενοι τρόποι έναρξης επιλόγου:

• Εύκολα λοιπόν, συνάγεται το συμπέρασμα…
• Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό…
• Αβίαστα, λοιπόν, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα…
• Από όσα ως τώρα έχουν διατυπωθεί, αξίζει να τονίσουμε συμπερασματικά…
• Το κεντρικό λοιπόν πόρισμα που αναδύεται από τη σύντομη αυτή μελέτη του προβλήματος συμπυκνώνεται…
• Συμπερασματικά, λοιπόν, μπορούμε να επισημάνουμε…
• Ως κατακλείδα αρμόζει να τονιστεί…

Από το βιβλίο της Χαράς Ανδρονίδη και των Εκδόσεων schooltime.gr «Έκφραση – Έκθεση Β’ Λυκείου: Θεωρία & Διαγράμματα Θεμάτων»