[ Τα κλασικά γράμματα ]

Θεωρώ την εντρύφησή μου στα κλασικά[1] γράμματα ως ένα από τα μεγάλα ευτυχήματα και τα αναντικατάστατα ερείσματα της πνευματικής μου συγκρότησης. […]

Πρώτα-πρώτα, η εξοικείωση με την αρχαία ελληνική και τη λατινική γλώσσα, ως συντακτικά και γραμματικά μορφώματα και ως αντίστοιχα ρυθμισμένες εκφραστικές δυνατότητες, σήμανε για μένα τη μεγάλη και πειθαρχημένη μύηση στο φαινόμενο «γλώσσα» εν γένει, και μάλιστα μέσα από μια άκρως προνομιακή πρόσβαση. Γλώσσες, όπου τα περιγράμματα των λέξεων και των φράσεων δεν τα θολώνουν τα -γόνιμά ή άγονα, αδιάφορο- νεφελώματα του νεότερου υποκειμενισμού, μοιάζουν με κυκλώπεια τείχη χτισμένα με ξερολιθιά, με οφθαλμοφανείς τις αρμοδεσιές και χειροπιαστά τα ερείσματα, με αδρές τις αντιστοιχίες ανάμεσα στο σημαίνον και στο σημαινόμενο, στο πελέκημα του λόγου και στη λάξευση του στοχασμού. Η σαφήνεια και η απλότητα δεν είναι εδώ αιτήματα προβαλλόμενα εκ των έξω, αλλά απόρροια και κριτήριο εσωτερικού βάθους. […] Ιδιαίτερα οι απεριόριστες σχεδόν δυνατότητες διαπλοκής κυρίων και δευτερευουσών προτάσεων εντός μακρών περιόδων επιτρέπουν την ακριβή άρθρωση πολυεπίπεδων διανοημάτων, όπου στη συντακτική πλοκή αποτυπώνεται ανάγλυφα η πλοκή και η υφή των σχέσεων μεταξύ των διαφόρων διαστάσεων του νοήματος.

Πέρα από τη γλώσσα, αλλά όχι άσχετα προς αυτήν, κλασική είναι μια σκέψη ή μία εποχή της ιστορίας του πνεύματος, όταν διατυπώνει με αναντικατάστατη εννοιολογία προβλήματα διηνεκώς επανερχόμενα, δηλαδή προβλήματα στα οποία προσκρούει με εσωτερική αναγκαιότητα κάθε βαθύτερος στοχασμός -κοντολογίς, έσχατα[2] προβλήματα. Πώς είναι, όμως, δυνατό να έχει διαχρονική κλασική αξία ό,τι νοήθηκε και εκφράστηκε σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο; Όπως στην ανθρώπινη κατάσταση γενικότερα υπάρχουν ορισμένα μεγέθη συνεχώς ανακυκλούμενα, παρά την εκάστοτε διαφορετική κοινωνικοϊστορική τους επένδυση, έτσι και η ανθρώπινη σκέψη κινείται γύρω από ορισμένα θεμελιώδη μεγέθη, οι βασικοί συνδυασμοί των οποίων είναι αριθμητικά περιορισμένοι, άρα περιορισμένες είναι και οι έσχατες επιλογές. Στην αρχαία Ελλάδα έγινε κάτι πράγματι εκπληκτικό: σε σχετικά σύντομο διάστημα, και μέσα από τις εσωτερικές αναγκαιότητες της κίνησης του στοχασμού, ανακαλύφθηκαν και συνοψίστηκαν οι έσχατες αυτές επιλογές. Όποιος για παράδειγμα μελετήσει προσεκτικά και σε όλες της τις πτυχές την αντιπαράθεση σοφιστικής και Πλάτωνος, θα διαπιστώσει ότι εδώ συγκεφαλαιώθηκε, κατά τρόπο κυριολεκτικά ανυπέρβλητο, ό,τι κατά βάθος ταλανίζει έκτοτε, γεννώντας παράλληλα ποικίλες ενδιάμεσες λύσεις, τη δυτική σκέψη και όχι μόνο αυτή. […] Αλλά μήπως ο Θουκυδίδης δεν κατέστησε ορατές, κατά τρόπο εννοιολογικά επαρκή, ορισμένες σταθερές της πολιτικής συμπεριφοράς και των διεθνών σχέσεων, ούτως ώστε να αποτελεί σήμερα υποχρεωτικό ανάγνωσμα (εκτός Ελλάδος, εννοείται) όσων ασχολούνται ουσιαστικά με τέτοια ζητήματα;

Εδώ πρέπει να προσθέσω κάτι, για να προλάβω ίσως μια παρεξήγηση. Το κλασικό δεν εξαντλείται στο αρχαιοελληνικό, όπως ήθελαν να πιστεύουν οι αρχαιολάτρες της παλιάς ουμανιστικής σχολής. Η αναστροφή με τους αρχαίους κλασικούς όχι μόνο δεν μπορεί να συνιστά κανενός είδους πρόσκομμα στην προσοικείωση των νεότερων, αλλά έχει το αντίθετο αποτέλεσμα: εθίζει το πνεύμα στην απαρέσκεια έναντι των εκάστοτε συρμών και διδάσκει πώς να συγκροτεί ο νέος την παιδεία του πάνω σε εδραία και μόνιμα θεμέλια. Πολλοί, έχοντας αφοσιωθεί περίπου υπαρξιακά σε μια πνευματική μόδα, χάνουν τον προσανατολισμό τους, μόλις αυτή περάσει, και τρέχοντας ξωπίσω της σε όλη τους τη ζωή στενεύουν αδιάκοπα τον ορίζοντά τους.

Συνιστώ, επομένως, ένθερμα στους νεότερους που ενδιαφέρονται να συστηματοποιήσουν στα σοβαρά τα πνευματικά τους ενδιαφέροντα, να το κάμουν με αφετηρία τους αρχαίους και νεότερους κλασικούς, επιστρέφοντας αδιάκοπα σ’ αυτούς. Έτσι, και χρόνο θα εξοικονομήσουν, μπαίνοντας απευθείας στην καρδιά των προβλημάτων, και θα αποφύγουν τον πνευματικό εκείνο εξευτελισμό που υφίσταται όποιος, αγνοώντας ευρύτερες συνάφειες και μακρές προϊστορίες, ατενίζει χάσκοντας τον εκάστοτε διερχόμενο διάττοντα αστέρα.

Παναγιώτης Κονδύλης, «Το αόρατο χρονολόγιο της σκέψης», Εκδ. Νεφέλη, σελ. 64, διασκευή

 [1]κλασικός: α) που ανήκει ή που αναφέρεται στην περίοδο της ακμής της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας και στους συγγραφείς, στους καλλιτέχνες και στα έργα αυτής της εποχής. β) που ανήκει ή που αναφέρεται σε συγγραφείς ή καλλιτέχνες, καθώς και στα αντίστοιχα λογοτεχνικά ή καλλιτεχνικά δημιουργήματα, των οποίων η αξία υπερβαίνει τα σύνορα του ιστορικού χρόνου και του κοινωνικού χώρου. Λ.Κ.Ν. Μ. Τριανταφυλλίδη.

[2] έσχατος: τελευταίος, ο πιο μακρινός απ’ όλους, ο απώτατος.  Λ.Κ.Ν. Μ. Τριανταφυλλίδη.