Σχήματα λόγου

Τα σχήματα λόγου τα κατατάσσουμε σε τέσσερις κατηγορίες ανάλογα με την:

1. θέση των λέξεων	2. συμφωνία των λέξεων
1. υπερβατό	1. κατά το νοούμενο
2. πρωθύστερο	2. σύμφυρση
3. χιαστό	3. ανακόλουθο
4. κύκλος	4. καθολικό - μερικό
5. παρονομασία ή παρήχηση	5. έλξη
6. ομοιοτέλευτο ή ομοιοκατάληκτο	6. υπαλλαγή
7. ασύνδετο	7. πρόληψη
8. πολυσύνδετο / έμφαση	8. εναλλαγή
9. αντίθεση - οξύμωρο
3. πληρότητα του λόγου	4. σημασία των λέξεων
1. έλλειψη	1. μεταφορά
α. από κοινού	2. κατεξοχήν
β. εξ αναλόγου	3. συνεκδοχή
γ. ζεύγμα	α. ένα για πολλά
2. πλεονασμός	β. μέρος συνόλου για το σύνολο
α. παραλληλία	γ. ύλη αντί για το πράγμα
β. περίφραση	δ. εκείνο που παράγει αντί του παραγόμενου
γ. ένα με δύο	4. μετωνυμία
δ. επαναφορά-επανάληψη	α. δημιουργός αντί για το δημιούργημα
ε. επιφορά ή αντιστροφή ή επιστροφή	β. ο εφευρέτης αντί της εφεύρεσης
στ. συμπλοκή	γ. το περιέχον αντί του περιεχόμενου
ζ. υποφορά-ανθυποφορά, άστοχα ερωτήματα	δ. αφηρημένο αντί του συγκεκριμένου
η. προδιόρθωση	5. αντίφραση
θ. αναδίπλωση-ταυτολογία	α. λιτότητα
ι. επαναστροφή ή αναστροφή	β. ειρωνεία
3. ανανταπόδοτο ή αναπόδοτο	γ. ευφημισμός
	6. υπερβολή
	7. αλληγορία
	8. προσωποποίηση
	9. παρομοίωση
κλιμακωτό

Σχήματα σύμφωνα με τη θέση των λέξεων

Το σχήμα υπερβατό  δημιουργείται, όταν παρεμβάλλονται μία ή περισσότερες λέξεις ανάμεσα σε δύο λέξεις που έχουν στενή λογική και συντακτική σχέση μεταξύ τους, π.χ.

α) Η νίκη των συμμαχικών δυνάμεων παρά το μεγάλο αριθμό των νεκρών ήταν σπουδαία.

(αντί: Η νίκη των συμμαχικών δυνάμεων ήταν σπουδαία παρά το μεγάλο αριθμό των νεκρών.)

β) Κάποια χρυσή, λεπτότατη στους δρόμους ευωδιά

(αντί: Κάποια χρυσή, λεπτότατη ευωδιά στους δρόμους)

γ) Είναι συχνά δύσκολο για τον Αγγλοσάξονα ταξιδευτή να καταλάβει πώς μία χώρα που μοιάζει ποτισμένη ως το μεδούλι από τη βυζαντινή παράδοση της ορθοδοξίας, παράδοση καταφανέστατη στις εκκλησίες και των μικρότερων χωριών ή στα μοναστήρια που στεφανώνουν τις πιο απόμερες βουνοπλαγιές, μπορεί να αφήνεται με τέτοια εγκατάλειψη στις γήινες απολαύσεις, στο φαΐ, στο κρασί, στα παιχνίδια του έρωτα που φουντώνουν μόλις οι Έλληνες ξεκλέψουν λίγο χρόνο από τις δύσκολες υποχρεώσεις της καθημερινότητάς τους.

Το σχήμα πρωθύστερο δημιουργείται όταν τοποθετείται πρώτο αυτό που χρονικά είναι δεύτερο, π.χ.

α) Χτενίστηκε, ελούστηκε και στο σεργιάνι βγήκε

(αντί: Ελούστηκε, χτενίστηκε,  και στο σεργιάνι βγήκε)

β) Τέλος κι αρχήν η μνήμη εδώ δεν έχει.

(αντί: αρχήν και τέλος η μνήμη εδώ δεν έχει.)

Το σχήμα χιαστό δημιουργείται όταν προφέρονται δύο όροι με αντίστροφη σειρά, π.χ.

α	β
β1	α1

α) Όταν σε βλέπω χαίρομαι, λυπούμαι όταν σε χάσω

α Όταν σε βλέπω	β χαίρομαι
β1 λυπούμαι	α1 όταν σε χάσω

β) σίγμα πλάι σε γιώτα, γιώτα κοντά στο σίγμα

α σίγμα	β πλάι σε γιώτα,
β1 γιώτα	α1 κοντά στο σίγμα

Κική Δημουλά: «Τα Πάθη της Βροχής»

Το σχήμα κύκλος δημιουργείται, όταν μια πρόταση ή μια περίοδος ή ένας στίχος ή μια στροφή ή ακόμη  κι ένα ποίημα αρχίζει και τελειώνει με την ίδια λέξη ή με τον ίδιο στίχο, π.χ.

α)

Σταθείτε αντρείοι σαν Έλληνες και σαν Γραικοί σταθείτε

Δημοτικό

β)

Δεν τραγουδώ παρά γιατί μ' αγάπησες

στα περασμένα χρόνια.

Και σε ήλιο, σε καλοκαιριού προμάντεμα

και σε βροχή, σε χιόνια,

δεν τραγουδώ παρά γιατί μ' αγάπησες.

Μόνο γιατί με κράτησες στα χέρια σου

μια νύχτα και με φίλησες στο στόμα,

μόνο γι' αυτό είμαι ωραία σαν κρίνο ολάνοιχτο

κι έχω ένα ρίγος στην ψυχή μου ακόμα,

μόνο γιατί με κράτησες στα χέρια σου.

Μαρία Πολυδούρη: «Γιατί μ' αγάπησες»

Το σχήμα παρονομασία ή παρήχηση δημιουργείται, όταν γράμματα ή συλλαβές ή λέξεις ομόηχες τοποθετούνται η μια κοντά στην άλλη, π.χ.

α)

Σῶσος καὶ Σωσώ, σῶτερ, σοὶ τόνδ' ἀνέθηκαν

Σῶσος μὲν σωθείς, Σωσώ δ' ὅτι Σῶσος ἐσώθη.

(μτφρ. Ο Σώσος και η Σωσώ, σωτήρα μας, σ' αφιέρωσαν τούτο το τάμα, ο Σώσος γιατί σώθηκε, και η Σωσώ γιατί σώθηκ'ο Σώσος.)

Σιμωνίδης, επίγραμμα

β)

τυφλὸς τά τ᾽ ὦτα τόν τε νοῦν τά τ᾽ ὄμματ᾽ εἶ

Σοφοκλής, «Οιδίπους Τύραννος», 371

γ) Ήχος συρτός, συλλογιστός, συνέρημος...

Κική Δημουλά: «Τα Πάθη της Βροχής»

δ) Πήραν την Πόλη, πήραν την, πήραν τη Σαλονίκη...

Δημοτικό: «Πήραν την Πόλη»

ε) Τρανή λαλιά, τρόμου λαλιά...

Διονύσιος Σολωμός: «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι»

Το σχήμα ομοιοτέλευτο ή ομοιοκατάληκτο δημιουργείται, όταν δύο διαδοχικές προτάσεις ή στίχοι τελειώνουν με λέξεις που έχουν την ίδια κατάληξη, π.χ.

α) Γιε μ', πού 'σουν χτες, πού 'σουν προχτές...

β)

Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει·

λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί, κι η μάνα το ζηλεύει.

Διονύσιος Σολωμός: «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι»

γ)

Ένα φεγγάρι πράσινο, μεγάλο,

που λάμπει μες στη νύχτα, – τίποτ' άλλο.

Μια φωνή, που γρικιέται μες στο σάλο

και που σε λίγο παύει, – τίποτ' άλλο.

Πέρα, μακριά, κάποιο στερνό σινιάλο

του βαποριού που φεύγει, – τίποτ' άλλο.

Και μόνο ένα παράπονο μεγάλο,

στα βάθη του μυαλού μου. – Τίποτ' άλλο.

Ναπολέων Λαπαθιώτης: «Νυχτερινό»

Το σχήμα ασύνδετο δημιουργείται, όταν παραθέτουμε όμοιους όρους μιας πρότασης ή όμοιες προτάσεις, χωρίς να βάζουμε ανάμεσά τους κάποιο σύνδεσμο, αλλά τα ενώνουμε με κόμμα, π.χ.

α) Ήχος συρτός, συλλογιστός, συνέρημος...

Κική Δημουλά: «Τα Πάθη της Βροχής»

β) Σηκώθηκε, πλύθηκε, ντύθηκε έφαγε.

γ) Ο πολιτισμός της Ελλάδας είναι τα λαμπρά έργα της στην τέχνη, την αρχιτεκτονική, την ποίηση, το δράμα, τη φιλοσοφία, την επιστήμη.

δ) Αργά ντυθεί, αργά αλλαχτεί, αργά να πάει το γιόμα

Δημοτικό: «Του Γιοφυριού της Άρτας»

ε. καταλαβαίνω από μέταλλα, βρίσκω φιλόνια, ανοίγω γαλαρίες, κατεβαίνω στα πηγάδια, δε φοβούμαι

Νίκος Καζαντζάκης: «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά»

στ.

Ποιοι, πώς, πότε ανέβηκαν την άβυσσο;

Ποιες, ποιων, πόσων οι στρατιές;

Οδυσσέας Ελύτης: «Το Άξιον Εστί, Τα Πάθη»

Το σχήμα πολυσύνδετο δημιουργείται, όταν περισσότεροι από δύο όροι ή όμοιες προτάσεις συνδέονται με συμπλεκτικούς ή διαχωριστικούς συνδέσμους, π.χ.

α) Έφερε και βιβλία και τετράδια και στυλό και μολύβια και σβήστρες κι όλα τα καλά.

β) Δεν έβλεπα μήτε το κάστρο, μήτε το στρατόπεδο, μήτε τη λίμνη, μήτε τη θάλασσα, μήτε τη γη, μήτε τον ουρανό.

Διονύσιος Σολωμός: «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι»

γ)

Εμείς· οι Αλεξανδρείς, οι Αντιοχείς,

οι Σελευκείς, κι οι πολυάριθμοι

επίλοιποι Έλληνες Αιγύπτου και Συρίας,

κι οι εν Μηδία, κι οι εν Περσίδι, κι όσοι άλλοι.

Κ. Π. Καβάφης: «Στα 200 π.Χ.»

Συγγενικό σχήμα με το πολυσύνδετο είναι και η έμφαση, π.χ.

α) Θέλει και την πίτα ολάκερη και τον σκύλο χορτάτο.

β) Και όμορφος και γεροδεμένος και πλουσιόπαιδο.

Το σχήμα αντίθεση - οξύμωρο δημιουργείται, όταν παρατίθενται δύο εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους πράγματα ή έννοιες, π.χ.

α) ὁ μηδὲν εἰδὼς Οἰδίππους / μικρὸν καὶ μέγαν διώρισαν.

Σοφοκλής, «Οἰδίππους τύραννος» 397/1083

β) Μητέρα μεγαλόχαρη στον πόνο και στη δόξα

Διονύσιος Σολωμός: «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι»

γ) Αυτός ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας

Οδυσσέας Ελύτης: «ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ»

δ) οι εκφράσεις: δώρο άδωρο, σπεύδε βραδέως, νύμφη ανύμφευτε κ.τ.λ.

Σχήματα σύμφωνα με τη συμφωνία των λέξεων

Το σχήμα κατά το νοούμενο δημιουργείται, όταν η σύνταξη δεν ακολουθεί το γραμματικό τύπο των λέξεων αλλά το νόημα, π.χ.

α) Ο κόσμος χτίζουν εκκλησιές.

(αντί: Ο κόσμος χτίζει εκκλησιές.

Το ρήμα μπήκε στον πληθυντικό αριθμό αντί στον ενικό που είναι και το υποκείμενο).

β) το ζευγάρι αποφάσισαν να ξεκινήσουν τη νέα τους ζωή μαζί.

(αντί: το ζευγάρι αποφάσισε να ξεκινήσει τη νέα του ζωή μαζί.

Τα ρήματα και η αντωνυμία μπήκαν στον πληθυντικό αριθμό αντί στον ενικό που είναι και το υποκείμενο).

Το σχήμα της σύμφυρσης δημιουργείται, όταν αναμειγνύονται δύο συντάξεις, π.χ.

α) Ο Πέτρος με τον Παύλο τραγουδούν.

(Κανονικά ο Πέτρος και ο Παύλος είναι τα δύο υποκείμενα του ρήματος τραγουδούν και θα έπρεπε και τα δύο να βρίσκονται σε ονομαστική. Το υπκ. τον Παύλο, όμως, μπήκε στη αιτιατική. Αυτό οφείλεται στο ότι ενώθηκαν οι δύο συντάξεις: 1. Ο Πέτρος και ο Παύλος τραγουδούν, 2. Ο Πέτρος τραγουδά με τον Παύλο.

Το σχήμα ανακόλουθο δημιουργείται, όταν οι λέξεις που ακολουθούν δε βρίσκονται σε συντακτική συμφωνία με τις προηγούμενες, έτσι υπάρχει περίπτωση α) ο λόγος να αρχίζει με ονομαστική και να τελειώνει με πλάγια πτώση ή β) να αρχίζει με πλάγια πτώση και να τελειώνει με ονομαστική, ή γ) το υποκείμενο του ρήματος να βρίσκεται στον πληθυντικό και το ρήμα σε ενικό, π.χ.

α) Η κυρα-Ρήνη του Κριτού, του Δούκα η θυγατέρα, χρόνους της γράφουν τα προικιά

Η κυρα-Ρήνη σε ονομαστική, της γράφουν σε γενική αντί: της κυρα-Ρήνης της γράφουν

β) τρεις βίγλες θα του βάλω, τρεις βίγλες, τρεις βιγλάτορες, κι οι τρεις αντρειωμένοι.

βίγλες, βιγλάτορες: αντ. σε αιτιατική, // οι τρεις αντρειωμένοι: σε ονομαστική αντί τους τρεις αντρειωμένους.

γ) Οἱ στρατηγοί βραχέως ἕκαστος ἀπελογήσατο

αντί ἀπελογήσαντο

Το σχήμα ανακόλουθο σχηματίζεται είτε σε ψυχική σύγχυση ή αδυναμία της μνήμης ώστε να ολοκληρώσει σωστά, από συντακτική άποψη, μια έκφραση είτε αποτελεί ηθελημένη ενέργεια με σκοπό να δημιουργηθεί κάτι που η κανονική πλοκή φαίνεται αδύνατη να το επιτύχει.

Το σχήμα καθολικό-μερικό δημιουργείται, όταν δηλώνεται ένα διαιρεμένο σύνολο που όμως δεν εκφράζεται με γενική διαιρετική ή με εμπρόθετο αλλά ομοιόπτωτα με το όνομα που προσδιορίζει, π.χ.

α) παίρνει τον κατήφορο, την άκρη το ποτάμι, αντί: την άκρη του ποταμιού.

β) έρχεται τη μέση μέση το γιαλό, αντί: τη μέση του γιαλού.

Το σχήμα έλξη δημιουργείται, όταν ένας όρος παρασύρεται από άλλο επικρατέστερο και συμφωνεί μ' αυτόν και όχι μ' εκείνον που απαιτεί το νόημα και η σειρά του λόγου. Έχουμε δύο περιπτώσεις:

α) έλξη σε ρήματα:

Τα Γιάννενα, η όμορφη πόλη της Ηπείρου, κοιμάται.

Κανονικά το ρήμα θα έπρεπε να είναι κοιμούνται, παρασύρεται όμως από τη λέξη πόλη. 

β) έλξη σε ονόματα και αντωνυμίες:

1. Θα σε σκοτώσουν· αυτός είναι ο σκοπός τους.

Κανονικά η αντωνυμία θα έπρεπε να είναι αυτό, δηλ. το να σε σκοτώσουν, παρασύρεται όμως από το ο σκοπός τους.

2. Τιμούμε όλους όσους αγωνίστηκαν.

Κανονικά η αντωνυμία θα έπρεπε να είναι όσοι, γιατί είναι υποκείμενο του ρ. αγωνίστηκαν.

3. από τη δημοτική ποίηση:

Δεν έχει μάνα να θρηνεί, κανείς να τον λυπάται.

Κανονικά η αντωνυμία θα έπρεπε να είναι κανέναν, ως αντικείμενο του δεν έχει, μπαίνει όμως σε ονομαστική ως υποκείμενο του λυπάται.

(Δες και πρόληψη)

Το σχήμα υπαλλαγή δημιουργείται, όταν ένας επιθετικός προσδιορισμός αντί να προσδιορίζει μια γενική κτητική -και συνεπώς να βρίσκεται σε γενική- προσδιορίζει το ουσιαστικό που προσδιορίζει η γενική -οπότε μπαίνει σε ονομαστική.

α) Τ' αντρειωμένα κόκαλα ξεθάψτε του γονιού σας.

(αντί: τα ξεθάψτε τα κόκαλα του αντρειωμένου γονιού σας.)

β) θερμοί δακρύων σταλαγμοί

(αντί: θερμών δακρύων σταλαγμοί)

Το σχήμα πρόληψη δημιουργείται, όταν το υποκείμενο της εξαρτημένης πρότασης μπαίνει προληπτικά ως αντικείμενο στην κύρια, π.χ.

α) Δεν έλπιζα τον ουρανό στη γη να βρέξει αίμα

(αντί: δεν έλπιζα ο ουρανός στη γη να βρέξει αίμα)

β) για δέστε τον αμάραντο σε τι βουνό φυτρώνει

(αντί: για δέστε σε τι βουνό φυτρώνει ο αμάραντος)

γ) ξέρεις τους φίλους σου πόσο μελετηροί είναι

(αντί: ξέρεις πόσο μελετηροί είναι οι φίλοι σου)

δ) είδες την Ελένη τι όμορφα ντύνεται

αντί είδες τι όμορφα ντύνεται η Ελένη

Το σχήμα εναλλαγή δημιουργείται, όταν αλλάζει απότομα και αντικαθίσταται το ρήμα με άλλο ρήμα ή αλλάζει ο χρόνος του ρήματος ή ο αριθμός ή το πρόσωπο ή το γένος, π.χ.

α) Τρία κοράσια τον κερνούν κι οι τρεις ξανθομαλλούσες.

αλλάζει από ουδέτερο (κοράσια) σε θηλυκό (ξανθομαλλούσες)

β)

Των πολλών τα συμπόσια

ο στίχος επιτρέχει

βραχυχρόνιος ηχώ

την σιγήν δεν ετάραξε

της δουλοσύνης

Ανδρέας Κάλβος, Ωδή Εβδόμη, Εις Πάργαν

αλλάζει διαδοχικά το πρόσωπο του ρήματος: από γ' ενικό (επιτρέχει) σε α' ενικό (ηχώ) και ξανά σε γ' ενικό (ετάραξε).

γ) ξέρεις τους φίλους σου πόσο μελετηροί είναι

(αντί: ξέρεις πόσο μελετηροί είναι οι φίλοι σου)

δ) είδες την Ελένη τι όμορφα ντύνεται

αντί είδες τι όμορφα ντύνεται η Ελένη

Σχήματα σύμφωνα με την πληρότητα του λόγου

Το σχήμα έλλειψη δημιουργείται, όταν παραλείπονται κάποιες λέξεις που εύκολα μπορούν να εννοηθούν από τα συμφραζόμενα.

Συνήθως παραλείπονται το ρήμα ή το υποκείμενο μιας πρότασης ή ακόμα ολόκληρη η πρόταση, π.χ.

α)

- Εσύ πώς είσαι;

- Καλά.

(αντί: εγώ είμαι καλά)

β)

- Εσύ είσαι ο Γιώργος;

- Ναι.

(αντί: ναι, εγώ είμαι ο Γιώργος)

Στην έλλειψη συνηθισμένα ρήματα που παραλείπονται είναι τα: είμαι, γίνομαι, έχω, λέω, ρωτώ κ.ά.

Μορφή της έλλειψης είναι και η βραχυλογία που διακρίνεται σε:

α) από κοινού

Στο σχήμα από κοινού παραλείπεται μια ή περισσότερες λέξεις ή και πρόταση επειδή εννοείται η ίδιαακριβώς από τα προηγούμενα ή σπανιότερα από τα επόμενα, π.χ.

α. Σε θέλει, όπως το φυτό το νερό.

(αντί: Σε θέλει, όπως θέλει το φυτό το νερό.)

β. Τα παράτησε όλα κι έφυγε, χωρίς να μάθει κανείς το γιατί

(αντί: Τα παράτησε όλα κι έφυγε χωρίς να μάθει κανείς το γιατί τα παράτησε όλα κι έφυγε)

β) εξ αναλόγου

Στο σχήμα εξ αναλόγου μία ή περισσότερες λέξεις ή μία πρόταση που παραλείπεται εννοείται από τα προηγούμενα όχι όπως είναι αλλά αλλαγμένη, π.χ.

α. Σε αγαπώ, όπως η μάνα το παιδί.

(αντί: Σε αγαπώ, όπως αγαπάει η μάνα το παιδί.)

β. Αυτό το πρόβατο μοιάζει με τα δικά μας.

(αντί: Αυτό το πρόβατο μοιάζει με τα δικά μας πρόβατα.

γ) ζεύγμα

Στο σχήμα ζεύγμα δύο ομοειδείς προσδιορισμοί (αντικείμενα ή εμπρόθετα) αποδίδονται σ' ένα ρήμα, ενώ λογικά ο ένας απ' αυτούς θα ταίριαζε σε ένα άλλο ρήμα, π.χ.

...ἔδουσί τε πίονα μῆλα

οἶνόν τ' ἔξαιτον μελιηδέα·

(τρώνε και παχιά αρνιά και κρασί μελόγλυκο)

(αντί: ἔδουσί τε πίονα μῆλα πίνουσί τε οἶνον)

α. Είδα τις αστραπές και τις βροντές και τρόμαξα.

(αντί: είδα τις αστραπές, άκουσα τις βροντές και τρόμαξα.)

β. Πάει να ποτίσει τ' άλογο κρύο νερό και δροσερό χορτάρι.

(αντί: Πάει να ποτίσει τ' άλογο κρύο νερό και να το ταΐσει δροσερό χορτάρι.

Το σχήμα πλεονασμός δημιουργείται, όταν χρησιμοποιούνται περισσότερες λέξεις από όσες κανονικά χρειάζονται για να εκφραστεί ένα νόημα

Στο σχήμα του πλεονασμού περιλαμβάνονται:

α) η παραλληλία / άρση-θέση

Το σχήμα παραλληλία δημιουργείται, όταν το ίδιο νόημα εκφράζεται ταυτόχρονα και καταφατικά και αποφατικά (αρνητικά), π.χ.

α. Να σωπαίνεις και να μη μιλάς.

β. Με ξέχασαν όλοι, κανείς δε με θυμάται.

γ.

Γιατί βαθιά μου δόξασα και πίστεψα τη γη

και στη φυγή δεν άπλωσα τα μυστικά φτερά μου,

μα ολάκερον ερίζωσα το νου μου στη σιγή...

Άγγελος Σικελιανός : «Γιατί βαθιά μου δόξασα»

β) η περίφραση

Το σχήμα περίφραση δημιουργείται, όταν μια έννοια εκφράζεται με δύο η περισσότερες λέξεις, ενώ μπορούσε να εκφραστεί με μία, π.χ.

α. Στη μάχη πολέμησε ο Γέρος του Μωριά.

(αντί: Στη μάχη πολέμησε ο Κολοκοτρώνης.)

γ) ένα με δύο

Το σχήμα ένα με δύο δημιουργείται, όταν μια έννοια εκφράζεται με δύο λέξεις που συνδέονται με το και, ενώ, σύμφωνα με το νόημα, η μία από αυτές έπρεπε να αποτελεί προσδιορισμό της άλλης, π.χ.

α. Αστροπελέκι και φωτιά να πέσει στην αυλή σου.

(αντί: Αστροπελέκι φλογερό να πέσει στην αυλή σου.)

β. Πέρασε ράχες και βουνά

(αντί: Πέρασε ράχες βουνών)

γ. Γυναίκες πού 'ν' οι άντρες σας κι οι καπιταναραίοι;

(αντί: οι άντρες σας οι καπιταναραίοι, που είναι καπιταναραίοι)

δ) επαναφορά - επανάληψη

Το σχήμα επαναφορά-επανάληψη δημιουργείται, όταν δύο ή περισσότερες προτάσεις στη σειρά αρχίζουν με την ίδια λέξη, π.χ.

α.

Αργά ντυθεί, αργά αλλαχτεί, αργά να πάει το γιόμα

αργά να πάει και να διαβεί της Άρτας το γιοφύρι.

Και το πουλί παράκουσε κι αλλιώς επήγε κι είπε:

«Γοργά ντύσου, γοργά άλλαξε, γοργά να πας το γιόμα,

γοργά να πας και να διαβείς της Άρτας το γιοφύρι».

β. Δεν έχουμε ποτάμια, δεν έχουμε πηγάδια, δεν έχουμε πηγές

Γιώργος Σεφέρης: «Μυθιστόρημα»

γ.

Φταίει το ζαβό το ριζικό μας!

Φταίει ο θεός που μας μισεί!

Φταίει το κεφάλι το κακό μας!

Φταίει πρώτ' απ' όλα το κρασί!

Κώστας Βάρναλης: «Οι Μοιραίοι»

δ. O γερο-Δήμος πέθανε, ο γερο-Δήμος πάει.

Αριστοτέλης Βαλαωρίτης: «Ο Δήμος και το καριοφίλι του»

ε.

Ιδανικές φωνές κι αγαπημένες

εκείνων που πεθάναν, ή εκείνων που είναι

για μας χαμένοι σαν τους πεθαμένους.

Κάποτε μες στα όνειρά μας ομιλούνε·

κάποτε μες στην σκέψη τες ακούει το μυαλό.

Κ. Π. Καβάφης: «Φωνές»

ε) επιφορά ή αντιστροφή ή επιστροφή

Το σχήμα επιφορά ή αντιστροφή ή επιστροφή δημιουργείται, όταν η ίδια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται (επιφέρεται) στο τέλος συνεχόμενων προτάσεων, π.χ.

α. Έτσι είν'  ο κόσμος· πάντα τέτοιος θα είναι ο κόσμος.

β. Εμένα η φαμελιά μου δουλεύει, εγώ δουλεύω, ο γιος μου δουλεύει.

στ) συμπλοκή

Το σχήμα συμπλοκή δημιουργείται, όταν συνεχόμενες προτάσεις αρχίζουν και τελειώνουν με τις ίδιες λέξεις, π.χ.

α. Μας πήρε τις γυναίκες μας, μας πήρε τα παιδιά μας

ζ) υποφορά και ανθυποφορά, άστοχα ερωτήματα

Το σχήμα υποφορά και ανθυποφορά δημιουργείται, όταν i πρώτα γίνεται μια ερώτηση ή διαπιστώνεται ένα γεγονός, ii) στη συνέχεια δίνονται διαφορετικές υποθετικές απαντήσεις, iii) απορρίπτονται οι υποθετικές απαντήσεις, iv) για να ακολουθήσει στο τέλος η δήλωση για το τι πραγματικά συμβαίνει, π.χ.

α.

i) Αχός βαρύς ακούγεται, πολλά τουφέκια πέφτουν.

ii) Μήνα σε γάμο ρίχνονται, μήνα σε χαροπόπι.

iii) Ουδέ σε γάμο ρίχνονται ουδέ σε χαροκόπι.

iv) Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ' αγγόνια.

β. 

i) Γιατί είναι μαύρα τα βουνά και στέκουν βουρκωμένα;

ii) Μην άνεμος τα πολεμά,μήνα βροχή τα δέρνει;

iii) Κι ούδ' άνεμος τα πολεμά, κι ουδέ η βροχή τα δέρνει.

iv) Μόνο διαβαίνει ο Χάροντας με τους αποθαμένους.

Το σχήμα αυτό ταυτίζεται με το σχήμα των άστοχων ερωτημάτων. Είναι συνηθισμένο στα δημοτικά τραγούδια αλλά και στην ομηρική ποίηση, π.χ.

i) Ποια μοίρα τάχα κάτω σ' έριξε φαρμακερού θανάτου;

ii) Μήπως αρρώστια ήταν που χρόνισε; μην η Άρτεμη η δοξεύτρα

με απόνετες σαγίτες σου 'ριξε και πήρε τη ζωή σου; [...]

iii) δεν ήρθε η Δοξαρούσα σπίτι μας η καλοσημαδεύτρα

να πάρει τη ζωή μου ρίχνοντας με απόνετες σαγίτες·

κι ουδέ κι αρρώστια με κρεβάτωσε, που το κορμί του ανθρώπου

σιγά σιγά το λιώνει ανέσπλαχνα και τη ζωή του παίρνει·

iv) μόνο ο καημός για σε κι η ορμήνια σου και τα καλά σου λόγια,
που μου 'χαν λείψει, τη μελόγλυκια ζωή μου θανατώσαν.

 Οδύσσεια, μτφρ. Καζαντζάκη-Κακριδή,  λ 171-173 και 198-203

i)... να πει, γιατί μαθές ο Απόλλωνας σε τόση οργή μας έχει;

ii) Μήνα κανένα τάμα του 'λειψε, μήνα τρανή θυσία;

Μπας και την κνίσα από αψεγάδιαστα γίδια κι αρνιά θελήσει

να προσδεχτεί κι απ' τα κεφάλια μας το χαλασμό να διώξει.

iii) Μήτε κανένα τάμα του 'λειψε μηδέ τρανή θυσία,

iv) χολιάζει μόνο που ο Αγαμέμνονας το Χρύση δε σεβάστη,

κι ουδέ λευτέρωσε την κόρη του κι ουδέ τα λύτρα εδέχτη.

Ιλιάδα, μτφρ. Καζαντζάκη-Κακριδή,  Α 65-7 και 93-5

η ) προδιόρθωση ή προθεραπεία

Το σχήμα προδιόρθωση ή προθεραπεία δημιουργείται, όταν προκειμένου να ανακοινωθεί κάποιο δυσάρεστο λέγεται κάποια φράση που προετοιμάζει ψυχολογικά τον ακροατή, π.χ.

α. Θέλω να σου πω κάτι, αλλά μη στενοχωρηθείς...

θ) αναδίπλωση-ταυτολογία

Το σχήμα αναδίπλωση-ταυτολογία δημιουργείται, όταν μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται αμέσως δεύτερη φορά, π.χ.

α. Απρίλη, Απρίλη δροσερέ και Μάη με τα λουλούδια

β. Φεύγει, φεύγει ο προδότης

γ. Είναι καημοί που μόνο ο τάφος, ο τάφος σβήνει ο σκοτεινός.

δ. πέφτει απ' του βράχου τον γκρεμό, χάνεται, πάει, πάει

ε.

Στο μεταξύ η Ελλάδα ταξιδεύει ολοένα ταξιδεύει [...]

Σφυρίζουν τα καράβια τώρα που βραδιάζει στον Πειραιά

σφυρίζουν ολοένα σφυρίζουν μα δεν κουνιέται κανένας αργάτης

Γιώργος Σεφέρης: «Με τον τρόπο του Γ.Σ.»

στ.

Πάντα πάντα περνάς τη φωτιά για να φτάσεις τη λάμψη.

Πάντα πάντα τη λάμψη περνάς

Οδυσσέας Ελύτης: «Το Άξιον Εστί, Τα Πάθη»

ζ.

Βουνά ψηλά, βουνά ισκιερά, βουνά γυμνά, βουνά πρασινισμένα

Κ. Παλαμάς: «Το τραγούδι των βουνών»

η.

Τρέξατε ἀδέλφια, τρέξατε

ψυχαὶ θερμαί, γενναῖαι·

εἰς τὸν βωμὸν τριγύρω

τῆς πατρίδος ἀστράπτοντα

τρέξατε πάντες.

Ανδρέας Κάλβος: Ωδή Δέκατη, «Ο βωμός της Πατρίδος»

θ.

τοῦ δ' ἐγὼ ἀντίος εἶμι καὶ εἰ πυρὶ χεῖρας ἔοικεν,

εἰ πυρὶ χεῖρας ἔοικε, μένος δ' αἴθωνι σιδήρῳ.

Ιλιάδα, Υ 371-2

ι) επαναστροφή ή αναστροφή

Το σχήμα επαναστροφή ή αναστροφή δημιουργείται, όταν μια πρόταση αρχίζει με την ίδια λέξη με την οποία τελειώνει η προηγούμενή της, π.χ.

α. Μη μπιστευθείς στην ξενιτιά κι η ξενιτιά είναι ψεύτρα.

β. Ψάλλει ο κύκνος· ο κύκνος απ' αλάργα ψάλλει

Αναστροφή θεωρείται και η αλλαγή της συνηθισμένης σειράς των λέξεων στην πρόταση, είτε για να δοθεί έμφαση είτε για να δοθεί ιδιαίτερο νόημα σε όλη την πρόταση.

α. χιλιάδες παραλάβαινες τσουβάλια σόγια

Νίκος Καββαδίας: «Kuro Siwo»

Το σχήμα ανανταπόδοτο ή αναπόδοτο δημιουργείται, όταν παραλείπεται αυτό που αναμένεται να ακολουθήσει ύστερα από τη διατύπωση μιας πρότασης, συνήθως υποθετικής. Συνηθίζεται τόσο στην αρχαία όσο και στη νέα ελληνική λογοτεχνία, π.χ.

α) καὶ ἐὰν μὲν ἑκὼν πείθηται· (εννοείται: ἔχει καλῶς) εἰ δὲ μή, ὥσπερ ξύλον διαστρεφόμενον καὶ καμπτόμενον

β) αν θέλει να την παντρευτεί (εννοείται: πάει καλά) αλλιώς τα βρίσκει σκούρα

Σχήματα σύμφωνα με τη σημασία των λέξεων

Το σχήμα μεταφορά δημιουργείται, όταν η σημασία μιας λέξης επεκτείνεται αναλογικά και σε άλλες λέξεις που έχουν μικρή ή μεγάλη ομοιότητα με αυτήν, π.χ.

α. φύλλο δέντρου, φύλλο χαρτιού, φύλλο πόρτας

β. χρυσό δαχτυλίδι, χρυσό παιδί, χρυσή καρδιά.

Το σχήμα κατεξοχήν δημιουργείται, όταν η σημασία μιας λέξης στενεύει και χρησιμοποιείται με μία και μόνο, ορισμένη έννοια

α. Η Πόλη έπεσε

(Με τη λέξη Πόλη εννοείται η Κωνσταντινούπολη.)

β. Περάσαμε τον Ισθμό και πήραμε το δρόμο για την Τρίπολη.

(Με τη λέξη Ισθμό εννοείται ο ισθμός της Κορίνθου).

Το σχήμα συνεκδοχή χρησιμοποιείται σε διάφορες μορφές:

α) το ένα αντί για τα πολλά

α. Ο Κρητικός είναι πάντα υπερήφανος

(αντί: Οι Κρητικοί είναι πάντα υπερήφανοι)

β. Χαίρεται ο Τούρκος στ' άλογο κι ο Φράγκος στο καράβι.

(αντί: Χαίρονται οι Τούρκοι στ' άλογο κι οι Φράγκοι στο καράβι.)

γ. «Έρμο τουφέκι σκοτεινό, τι σ' έχω 'γώ στο χέρι;

οπού συ μου 'γινες βαρύ κι ο Αγαρηνός το ξέρει».

(αντί: οι Αγαρηνοί)

β) το μέρος ενός συνόλου αντί για το σύνολο ή αντίστροφα

α. Κάθε κλαδί και κλέφτης

(αντί: Κάθε δέντρο και κλέφτης)

β. Τα μαύρα μάτια την αυγή δεν πρέπει να κοιμώνται

(αντί: η μαυρομάτα την αυγή δεν πρέπει να κοιμάται)

γ) η ύλη αντί για το πράγμα που έχει γίνει από την ύλη αυτή

α. Να τρώει η σκουριά το σίδερο κι η γη τον αντρειωμένο.

(αντί: Να τρώει η σκουριά τα σιδερένια όπλα κι η γη τον αντρειωμένο.)

δ) εκείνο που παράγει αντί για κείνο που παράγεται από αυτό

α. Τρία τουφέκια του 'δωσαν, τα τρία αράδα αράδα

(αντί: Τρεις τουφεκιές του 'δωσαν)

Το σχήμα μετωνυμία χρησιμοποιείται σε διάφορες μορφές:

α) το όνομα του δημιουργού αντί για το δημιούργημά του

α. Στην Eθνική Πινακοθήκη εκτίθεται ένας Θεοτοκόπουλος.

(αντί: Στην Eθνική Πινακοθήκη εκτίθεται ένας πίνακας του Θεοτοκόπουλου.)

β. Όλη την ημέρα διάβαζε Καβάφη.

(αντί: Όλη την ημέρα διάβαζε ποιήματα του Καβάφη.)

β) το όνομα του εφευρέτη αντί για τη λέξη που φανερώνει την εφεύρεση

α. Άνοιξε μια τρύπα με το Μπλακ εντ Ντέκερ.

(αντί: Άνοιξε μια τρύπα με το δράπανο.)

β. Ο ποιητής Νίκος Καββαδίας δούλευε στα πλοία ως Μαρκόνι.

(αντί: Ο ποιητής Νίκος Καββαδίας δούλευε στα πλοία ως ασυρματιστής.)

γ) αυτό που περιέχει κάτι αντί για το περιεχόμενό του και αντίστροφα

α. Το πανηγύρι ήταν πολύ κι ο τόπος λίγος.

(αντί: Οι πανηγυριώτες ήταν πολύ κι ο τόπος λίγος.)

β. Έλα να πιούμε ένα ποτηράκι.

(αντί: Έλα να πιούμε ένα ποτηράκι κρασί.)

δ) Το αφηρημένο αντί το συγκεκριμένο και αντίστροφα

α. Η πόλη ήταν ανάστατη.

(αντί: Οι πολίτες ήταν ανάστατοι.)

β. Tόπο στα νιάτα!

(αντί: Τόπο στους νέους!)

Το σχήμα αντίφραση δημιουργείται όταν μια λέξη ή φράση παίρνει τη θέση μιας άλλης που έχει παρόμοια ή και αντίθετη σημασία. Η αντίφραση χρησιμοποιείται σε διάφορες μορφές:

α) λιτότητα

Στη λιτότητα αντί για μια λέξη χρησιμοποιείται η αντίθετή της με άρνηση, π.χ.

α. Δεν ήταν άνοστο το φαγητό.

(αντί: Ήταν νόστιμο το φαγητό.)

β) ειρωνεία

Στην ειρωνεία χρησιμοποιείται με προσποίηση μια λέξη ή φράση που έχει εντελώς διαφορετική ή και αντίθετη σημασία από την πραγματική, π.χ.

α. Ωραία τα κατάφερες!

(αντί: Πολύ άσχημα τα κατάφερες!)

ευφημισμός

Στον ευφημισμό χρησιμοποιούνται λέξεις ή φράσεις με καλή σημασία αντί για άλλες λέξεις ή φράσεις με κακή σημασία, π.χ.

α. Εύξεινος Πόντος

(αντί: Άξενος Πόντος)

β. Ειρηνικός Ωκεανός

(αντί: Ταραχώδης Ωκεανός)

Το σχήμα υπερβολή δημιουργείται, όταν μια λέξη ή φράση ξεπερνά το πραγματικό και συνηθισμένο, για να προκαλέσει ισχυρή εντύπωση, π.χ.

Δυο βουνά είναι οι πλάτες του.

κατέβη ο αϊτός να πιει νερό κι έβαψαν τα φτερά του

κι έβαψε ο ήλιος ο μισός και το φεγγάρι ακέριο

(δημοτικό)

κι από τη θλίψη την πολλή κι οι πέτρες εραγίσαν

(δημοτικό)

Zούμε στον ίσκιο σου, ένας κόσμος ο κορμός σου,

το στέμμα σου ουρανός με τ' άστρα·

(Η φοινικά, Κ. Παλαμάς)

Παρόμοιο με το σχήμα της υπερβολής είναι και το σχήμα αδύνατο, γνωστό στην αρχαία ελληνική και λατινική ποίηση.

Το σχήμα αλληγορία αποτελεί μια μεταφορική έκφραση που κρύβει διαφορετικά νοήματα από εκείνα που φανερώνουν οι λέξεις της.  Αλληγορικό μπορεί να είναι και ένα ολόκληρο κείμενο, πεζό η ποιητικό.

Το σχήμα προσωποποίηση δημιουργείται, όταν αποδίδουμε ανθρώπινες ιδιότητες σε α) έμψυχα, β) άψυχα ή γ) αφηρημένες έννοιες, π.χ.

α. Τ' αηδόνι καλημέρισε χαρούμενα την αυγή.

β. Κλαίνε τα δέντρα, κλαίνε, κλαίνε τα βουνά.

γ. Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη / περπατώντας η δόξα μονάχη.

δ. Πουλάκι εδιάβη κι έκατσε αντίκρυ στο ποτάμι

ε. Θ' αναστενάξ' η λαγκαδιά, θα να βογκήξει ο βράχος,

θα βαργομήσουν τα στοιχειά, οι βρύσες θα θολώσουν

και τ' αγεράκι του βουνού, οπού περνά δροσάτο,

θα ξεψυχήσει, θα σβηστεί, θα ρίξει τα φτερά του

Το σχήμα παρομοίωση δημιουργείται, όταν, για να τονίσουμε την ιδιότητα ενός προσώπου ή πράγματος ή μιας ιδέας, τη συσχετίζουμε με κάτι άλλο πολύ γνωστό που έχει την ίδια ιδιότητα σε μεγαλύτερο βαθμό, π.χ.

α. Ο Γιώργος είναι πονηρός σαν αλεπού.

• Στην παρομοίωση υπάρχουν δύο όροι, ο πρώτος ο οποίος συγκρίνεται (ο Γιώργος) και ο δεύτερος, προς τον οποίο γίνεται η σύγκριση (αλεπού).
• Για την παρομοίωση χρησιμοποιούνται οι παρομοιαστικές λέξεις: σαν, ως, καθώς, όπως, σάμπως, μοιάζει, λες κ.ά.
  α. Ως τρέμει το καρυόφυλλο, να τρέμει το γιοφύρι, / κι ως πέφτουν τα δεντρόφυλλα, να πέφτουν οι διαβάτες.
  β. Έπιασε ψάρι που μοιάζει με... θηρίο!
  
  
• Στηνεπική ποίηση συναντούμε και παρομοιώσεις σύνθετες, που είναι εκτεταμένες/διεξοδικές· σ’ αυτές, η εικόνα που θέλει να μας δείξει ο ποιητής παρομοιάζεται με μια άλλη εικόνα, παρμένη συνήθως από τη φύση ή από την αγροτική ζωή και γνωστή, άρα, στον ομηρικό, τουλάχιστον, ακροατή· λόγου χάρη, το στροβίλισμα της σχεδίας στη θάλασσα από τους ανέμους παρομοιάζεται με το στροβίλισμα των αγκαθιών στον κάμπο από τον βοριά (362-364):
  
  Πώς ο χειμερινός βοριάς σαρώνει στον κάμπο αγκάθια,
  κι αυτά σφιχταγκαλιάζονται και γίνονται ένα πράμα,
  έτσι και τη σχεδία οι άνεμοι εδώ και εκεί τη φέρναν και την πήγαιναν·
  
  Κατά την ανάλυση μιας διεξοδικής παρομοίωσης διακρίνουμε:
  α. τι παρομοιάζεται (εδώ, π.χ., η σχεδία του Οδυσσέα στη θάλασσα)
  β. με τι παρομοιάζεται (με τα αγκάθια στον κάμπο)
  γ. ποιο είναι το κοινό τους σημείο (το στροβίλισμα από τον άνεμο)
  δ. ποιος ο ρόλος/η λειτουργία της παρομοίωσης (φωτίζει τη ζητούμενη εικόνα, συμπληρώνει και πλουτίζει την περιγραφή κ.ά.).
  
  

Σχήματα άλλα

Το σχήμα κλιμακωτό δημιουργείται, όταν οι εικόνες, οι ιδέες, τα συναισθήματα παρουσιάζονται το ένα μετά το άλλο είτε προς την κορύφωση είτε προς τη μείωση, π.χ.

α)

Ακούω κούφια τα τουφέκια

ακούω σμίξιμο σπαθιών,

ακούω ξύλα, ακούω πελέκια,

ακούω τρίξιμο δοντιών.

Διονύσιος Σολωμός, «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι»

(Στην αρχή παρουσιάζεται αυτό που ακούγεται μακριά "κούφια τα τουφέκια", για να φτάσει σταδιακά σ' αυτό που ακούγεται πολύ κοντά "ακούω τρίξιμο δοντιών". Η κλιμάκωση είναι ανοδική.

β) Σαν το ’φεραν οι Xριστιανοί να το κρεμάσουν

το δεκαεφτά χρονώ αθώο παιδί,

η μάνα του που στην κρεμάλα εκεί κοντά

σέρνονταν και χτυπιούνταν μες στα χώματα

κάτω απ’ τον μεσημεριανό, τον άγριον ήλιο,

πότε ούρλιαζε, και κραύγαζε σα λύκος, σα θηρίο

και πότε εξαντλημένη η μάρτυσσα μοιρολογούσε.

Κ. Π. Καβάφης, 27 Iουνίου 1906, 2 μ.μ.

(Με τα ρήματα σέρνονταν και χτυπιούνταν έχουμε ανοδική κλιμάκωση, ενώ με το εξαντλημένη γίνεται καθοδική· ανοδική είναι επίσης με τα ρήματα ούρλιαζε και κραύγαζε, αλλά και με τα ουσιαστικά λύκος, θηρίο και γίνεται καθοδική με το μοιρολογούσε.

Το σχήμα λέγεται κλιμακωτό από τη λέξη κλίμακα που σημαίνει σκάλα. Το σχήμα μπορούμε να το παραστήσουμε γραφικά.

α			τρίξιμο δοντιών
		ξύλα, πελέκια
	σπαθιά
τουφέκια

β	χτυπιούνταν
σέρνονταν		εξαντλημένη

β	κραύγαζε-θηρίο
ούρλιαζε-λύκος		μοιρολογούσε

Βιβλιογραφία

	Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας Α', Β' Γ' Γυμνασίου, Σωφρόνης Χατζησαββίδης - Αθανασία Χατζησαββίδου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, Έκδοση Α, 2011
	Νεοελληνική Γραμματική, Μανόλης Τριανταφυλλίδης, ΟΕΣΒ, Αθήνα, 1941
	Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας, David Holton - Peter Mackridge - Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton, Πατάκης, Αθήνα, 1999
	Γραμματική της Νέας Ελληνικής, Χρ. Κλαίρης - Γ. Μπαμπινιώτης, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2005
	Γραμματική Ε, Στ Δημοτικού, Ειρήνη Φιλιππάκη-Warburton - Μιχ. Γεωργιαφέντης - Γεώργιος Κοτζόγλου - Μαργαρίτα Λουκά, ΟΕΔΒ, Αθήνα
	Εφαρμοσμένη Γραμματική της Δημοτικής και Συντακτικό, Γιάννη Β. Παπαναστασίου, Αθήνα, 1989
	Συντακτικό της Νέας Ελληνικής, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1996, κα' έκδοση
	Νεοελληνική Γλώσσα Α' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006
	Νεοελληνική Γλώσσα Β' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006
	Νεοελληνική Γλώσσα Γ' Γυμνασίου, Γιάννης Παπαθανασίου, εκδ. Χαζτηθωμά, Θεσσαλονίκη, 2006